Festiwale i konkursy muzyki ludowej 2013 (przegląd)

Spośród wielkiej liczby festiwali muzyki ludowej, jakie odbywają się każdego roku w naszym kraju, najważniejszy jest Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym, organizowany przez Wojewódzki Dom Kultury w Lublinie od 1966 roku. Biorą w nim udział ludowi artyści z większości regionów Polski, wyłonieni na wcześniejszych przeglądach wojewódzkich. Celem festiwalu jest ochrona i popularyzacja naszego dziedzictwa kulturowego, pokazywanie bogactwa i różnorodności polskiej muzyki tradycyjnej. Festiwal ma formułę konkursu, wykonawcy występują w kilku kategoriach: kapel i instrumentalistów, grających na tradycyjnych instrumentach (m.in. na dudach, cymbałach, złóbcokach, skrzypcach), śpiewu solowego i zespołowego. Najwyższymi nagrodami w poszczególnych kategoriach są „Baszty”. W 2013 roku otrzymali je: Kapela Braci Tarnowskich  z Janiszewa (radomskie), Andrzej Rożej – skrzypek z Tomaszowa Mazowieckiego, Zespół śpiewaczy „Gałcunecki” z Gałek Rusinowskich (radomskie) oraz śpiewaczka Michalina Mrozik z Przejęsławia na Dolnym Śląsku. Bardzo ważną rolę na kazimierskim festiwalu pełni konkurs Duży-Mały, czyli Mistrz i Uczeń, ukazujący tradycyjny przekaz pokoleniowy, często w rodzinie. W 2011 roku stworzono osobną kategorię folkloru rekonstruowanego, w której pojawia się coraz więcej młodych wykonawców (często z miast), którzy poznają folklor muzyczny z nagrań i zapisów nutowych, bądź też uczą się u ludowych artystów. W 2013 roku najwyższą nagrodę w tej kategorii otrzymała Kapela „Młoda Harta” z Harty na Podkarpaciu.

Jedną z największych i najważniejszych dorocznych imprez folklorystycznych jest Tydzień Kultury Beskidzkiej organizowany przez Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej w kilku miejscowościach południowej Polski: Wiśle, Szczyrku, Żywcu, Oświęcimiu, Makowie Podhalańskim. Odbywają się tam koncerty kapel i zespołów regionalnych z Polski, Europy i świata. W ramach Tygodnia Kultury Beskidzkiej odbywają się także „Wawrzyńcowe hudy” w Ujsołach (Beskid Żywiecki), Festyn Istebniański w Istebnej (Beskid Śląski)  i „Gorolski Święto” w Jabłonkowie na Zaolziu (Czechy). Głównym wydarzeniem Tygodnia Kultury Beskidzkiej pozostają dwie imprezy o charakterze konkursowym.

Pierwsza – to Festiwal Folkloru Górali Polskich w Żywcu. Jego historia sięga 1970 roku – wówczas zorganizowano pierwsze Dni Polskie, które dały początek Festiwalowi Folkloru Górali Polskich (nazwa ta po raz pierwszy pojawiła się w 1975 roku); natomiast w ramach Tygodnia Kultury Beskidzkiej festiwal organizowany jest od roku 1982 przez Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej i Miejskie Centrum Kultury w Żywcu. Celem festiwalu jest kultywowanie i upowszechnianie bogactwa kultury ludowej wszystkich grup etnicznych polskich górali (górale śląscy, żywieccy, babiogórscy, pienińscy, podhalańscy, spiscy, orawscy, Lachy sądeckie i limanowskie, Pogórzanie i górale czadeccy). Festiwal tworzą dwa konkursy: regionalnych zespołów pieśni i tańca oraz grup śpiewaczych, kapel i solistów, pielęgnujących najcenniejsze wartości góralskiej tradycji w śpiewie, muzyce, tańcach, obrzędach i zwyczajach. W 2013 roku w konkursie zespołów regionalnych najwyższą nagrodę – „Złote Żywieckie Serce” otrzymał Zespół Regionalny „Dolina Popradu” z Piwnicznej-Zdroju, „Srebrne Żywieckie Serce” – Zespół Regionalny „Regle” im. Jana Jędrola z Poronina, „Brązowe Żywieckie Serce” – Zespół Regionalny „Istebna” z Istebnej. W konkursie kapel, grup śpiewaczych, solistów śpiewaków i instrumentalistów oraz mistrzów z uczniami, komisja przyznała „Złote Żywieckie Serca” w poszczególnych kategoriach.  Laureatami zostali: Kapela „Trzcinicoki” z Trzcinicy, Męska grupa śpiewacza „Podegrodzcy Chłopcy” z Podegrodzia, Józef Byrtek – skrzypek z Pewli Wielkiej, multiinstrumentalista Antoni Gluza ze Szczyrku i śpiewaczka Józefa Sordyl z Korbielowa. W kategorii mistrz i uczeń „Złote Żywieckie Serca” otrzymali Czesław Pawlus – heligonista z Żabnicy oraz mistrz śpiewak – Urszula Szarzec z Wisły.

Drugą imprezą konkursową Tygodnia Kultury Beskidzkiej są Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne, odbywające się od 1990 roku pod patronatem Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej (CIOFF). Biorą w nim udział zespoły pieśni i tańca, prezentujące obrzędy lub zwyczaje swojego regionu. Szczególny nacisk położony jest na autentyczność śpiewu, muzyki, tańca, obrzędów i zwyczajów. Główną nagrodę festiwalu (Grand Prix) przyznaje Międzynarodowa Rada Artystyczna. W 2013 roku Grand Prix otrzymał zespół „Majek” z Brna (Czechy).

Dwie duże imprezy folklorystyczne odbywają się każdego roku w Bukowinie Tatrzańskiej. Latem – Sabałowe Bajania – Ogólnopolski Konkurs Gawędziarzy, Instrumentalistów i Śpiewaków, organizowany od 1967 przez Bukowiańskie Centrum Kultury. Największa liczba uczestników tego konkursu pochodzi z południowych regionów Polski. Oceniani są w trzech kategoriach wiekowych: dorosłej, młodzieżowej i dziecięcej. Ciekawostką jest (jedyny tego typu w Polsce) konkurs na mowę starosty weselnego, śpiew drużbów weselnych i pytacy. Zimą Bukowiańskie Centrum Kultury organizuje Góralski  Karnawał w Bukowinie Tatrzańskiej. Jest to kilkudniowa impreza, podczas której odbywa się Ogólnopolski konkurs grup kolędniczych oraz Przegląd par tanecznych i Konkurs tańca zbójnickiego. W Konkursie grup kolędniczych nagrodami są Złote, Srebrne i Brązowe Rozety Góralskie. Uczestnicy przedstawiają różne rodzaje kolędowania, zgodne z tradycją swojego regionu (chodzenie z turoniem, gwiazdą, szopką, dziady noworoczne, herody, draby itp.). Konkurs cieszy się wielkim zainteresowaniem, w 2013 roku wzięło w nim udział 35 grup kolędniczych, przyznano wiele równorzędnych nagród. Pary tancerzy oceniane są w trzech kategoriach wiekowych, nagrodą są dyplomy. W konkursie tańca zbójnickiego przyznawane są „Ciupagi Zbójnickie” (I nagroda), „Bacowskie” (II nagroda) i „Juhaskie” (III nagroda). W 2013 roku najwyższe trofea zdobyły zespoły: „Młode Podhale” z Nowego Targu, „Białcanie” z Białki Tatrzańskiej, „Zbójecko Familia” z Ratułowa i „Wiyrchowianie” z Bukowiny Tatrzańskiej.

Mazowiecki Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Mińsku Mazowieckim – to organizowany od blisko 40 lat przegląd konkursowy, którego celem jest podtrzymywanie tradycyjnego muzykowania i śpiewu w regionie oraz popularyzacja muzyki ludowej wśród młodego pokolenia. Ocenie podlega typowość repertuaru, styl wykonania, zachowanie gwary w tekstach pieśni. Najlepsi wykonawcy typowani są do udziału w Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu. 

W Przysusze, miejscu urodzenia Oskara Kolberga, organizowane są od 1960 roku Dni Kolbergowskie, podczas których odbywają się sesje popularno-naukowe, koncerty, kiermasze sztuki ludowej oraz konkurs kapel, zespołów śpiewaczych, instrumentalistów i śpiewaków z regionu radomskiego, który w 2000 roku przyjął nazwę Mazowiecki Przegląd Folkloru. Jego organizatorem jest Towarzystwo Kulturalne im. Oskara Kolberga w Przysusze. Konkurs cieszy się ogromnym zainteresowaniem muzyków i śpiewaków. Jego laureaci typowani są na Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą, gdzie często otrzymują najwyższe nagrody. W 2013 roku w konkursie wzięlo udział 31 zespołów śpiewaczych. Pierwsze nagrody otrzymały ex aequo dwa zespoły z Gałek Rusinowskich: „Gałcunecki” i „Zakukała kukułecka”. Spośród 17 kapel komisja najwyżej oceniła dwie kapele z Przystałowic Małych: Tadeusza Jedynaka i Jana Kmity. W konkursie wzięło też udział 6 solistów instrumentalistów (nagrody otrzymali Tadeusz Sałbut ze Zwolenia, Stefan Dziubiński z Radomia i Wacław Imiołek z Jedlanki) oraz 14 solistów śpiewaków, wśród których I nagrody otrzymały Krystyna Ciesielska z Brogowej, Maria Kowalska z Przystałowic Małych i Maria Janaczek z Łaguszowa. 

Ogólnopolskie Dni Kultury Kurpiowskiej w Nowogrodzie organizowane są od ponad 20 lat w Skansenie Kurpiowskim im. Adama Chętnika. Głównym wydarzeniem jest Konkurs Zespołów Kurpiowskich, adresowany do trzech pokoleń wykonawców - w kilku kategoriach: kapel, solistów śpiewaków i instrumentalistów, zespołów śpiewaczych i zespołów regionalnych oraz gawędziarzy. Nagrody przyznawane są w grupach dorosłych, młodzieżowych i dziecięcych. W 2013 roku najwięcej laureatów pochodziło z Myszyńca, Kadzidła, Wykrotu, Bandyś, Czarni, Łysych, Nowej Rudy i Zbójnej. W ocenie szczególną wagę przywiązuje się do zachowania oryginalnej gwary kurpiowskiej, manier wykonawczych, sięganie do najstarszego repertuaru pieśniowego oraz kontynuację gry na harmonii pedałowej – instrumencie wciąż popularnym wśród młodego pokolenia Kurpiów.    

Międzynarodowy Festiwal Folkloru Karpat w Trzcinicy (Podkarpacie) – w konkursie biorą udział kapele z Polski, Czech, Słowacji, Rumunii, Ukrainy. Nagrodą jest statuetka „Karpackiego Grajka”. W jubileuszowym, 10. Międzynarodowym Festiwalu Folkloru Karpat w 2013 r. główną  nagrodę otrzymała Rodzinna kapela Maliszów z Męciny Małej, dwie równorzędne II nagrody: Kapela „Bukóń" z Jablunkova w Czechach (Zaolzie) oraz Kapela „Kamfinioki” z Jedlicza. Dwie równorzędne III nagrody otrzymały: „Guralsko Muzyka Zbuje” [oryginalna słowacka pisownia – przyp. red.] ze Spisza na Słowacji i Kapela Jaśka Kubika z Krościenka nad Dunajcem.  

Festiwal Galicja / Gnojnica 2013 – poświęcony muzyce Rzeszowszczyzny i regionów sąsiednich. Podkarpacie to region, w którym widoczne są wpływy muzyki polskiej (regionów krakowskiego, tarnowskiego, lubelskiego), a także wpływy łemkowskie, ukraińskie, słowackie czy żydowskie. W 2013 roku w Gnojnicy wystąpili wiejscy muzycy – mistrzowie z okolicznych wsi i przyjezdne zespoły, grające muzykę z Galicji. Program festiwalu obejmował warsztaty tańca i gry na instrumentach ludowych prowadzone przez miejscowych muzyków – mistrzów tradycji, potańcówki przy muzyce tradycyjnej, wystawy, projekcje filmowe. Organizatorzy Festiwalu Galicja są: Witold Broda, Andrzej Bieńkowski, Stowarzyszenie „Muzyka Dawna w Jarosławiu”, Fundacja „Muzyka Odnaleziona”, Wiejskie Centrum Kultury w Gnojnicy Dolnej. Wśród zaproszonych gości: Kapela Braci Byrtków z Jeleśni, „Gacoki” z Gaci Przeworskiej, Gnojnica Jazz Band, „Kocirba” z Kolbuszowej oraz Kapela Brodów (koncert „Muzyka żydowska w pamięci wiejskich muzykantów”), Adam Strug – śpiew i Witold Broda – lira korbowa (koncert pieśni dziadowskich), Juraj Dufek – dudziarz ze Słowacji, kapela Kurasiów z Lubziny, Jerzy Panek – śpiewak z Futomy. Gwiazdą Wieczoru był węgierski zespół „Muzsikas” (muzyka z Siedmiogrodu). 

Międzynarodowy Jarmark Folkloru w Węgorzewie – prezentacja tradycyjnej kultury i sztuki ludowej mieszkańców północno-wschodniej Polski. W programie – konkursowy Przegląd solistów i zespołów województwa Warmińsko-Mazurskiego (wybór reprezentacji województwa Warmińsko-Mazurskiego na Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym), koncerty oraz prezentacje rzemiosła i rękodzieła ludowego gości z Białorusi, Rosji, Litwy, Łotwy i Ukrainy. 

Festiwal „Wszystkie Mazurki Świata” – organizowany od 2009 roku. Motywem przewodnim piątej edycji festiwalu w 2013 roku były tzw. rytmy polskie, które w XVI wieku wyemigrowały z Polski do krajów skandynawskich i weszły do kanonu tamtejszych narodowych tańców. Migracje tych rytmów były przedmiotem otwierającej festiwal konferencji Polski kujawiak i szwedzka polska – rodzeństwo czy małżeństwo?.  W programie koncertów - kujawiaki, mazurki, chodzone, a także melodie taneczne zwane w Szwecji „polska”. Wśród wykonawców: Tadeusz Kubiak (skrzypek z regionu łęczyckiego), jazzowy Kwintet Zbigniewa Namysłowskiego oraz szwedzkie Nyckelharpa Trio, wykonujące muzykę skandynawską na oryginalnym instrumencie, któremu zawdzięcza nazwę. Orkiestra Muzyki Nowej z Katowic wykonała wczesne utwory Witolda Lutosławskiego zestawione z kreowanymi na żywo kompozycjami Kawalerów Błotnych oraz muzyką z Kurpiów, Rzeszowszczyzny i Mazowsza. Poza koncertami podczas festiwalu „Wszystkie mazurki świata” odbywają się także warsztaty muzyczne i taneczne, targowisko instrumentów, a także konkurs „Stara Tradycja”, którego laureatami w 2013 roku zostali: Kapela Jan Malisz i Dzieci – I nagroda; zespół „Południce” (Podlasie) oraz Zespół śpiewaczy „Pieśni odzyskane” (Dolny Śląsk) – II nagroda oraz Duet śpiewaczy z Murzasichla (Podhale) – III nagroda.

Konkurs Muzyk Podhalańskich im. Tomasza Skupnia w Nowym Targu – jego celem jest kultywowanie bogatych tradycji muzykowania górali z Podhala, Spisza, Orawy, Pienin i Zagórza. Tomasz Skupień, patron Konkursu, był mistrzem sztuki dudziarskiej, budowniczym tego instrumentu, wychowawcą całego pokolenia dudziarzy podhalańskich. Grał też doskonale na skrzypcach i złóbcokach (był uczniem Władysława Obrochty). Po przedwczesnej śmierci artysty, od 2005 roku jego imię nosi najważniejszy dla mieszkańców Podtatrza konkurs, organizowany w Nowym Targu przez Powiatowe Centrum Kultury, Starostwo Powiatu Nowotarskiego, Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Targu, Stowarzyszenie „Śwarni” i Małopolskie Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu. W 2013 roku odbył się 38. Konkurs Muzyk Podhalańskich im. Tomasza Skupnia. Wzięło w nim udział 27 muzyk, występujących w trzech kategoriach: dorosłej, młodzieżowej i dziecięcej. W grupie dorosłych wykonawców jury przyznało I miejsce Muzyce Andrzeja Polaka z Białego Dunajca, II miejsce – ex aequo Muzyce Piotra Majerczyka Tyrlitego i Muzyce Szymona Tylki z Hrubego, III miejsce – Muzyce Jana Kubika z Krościenka i Muzyce Jana Kuchty z Bukowiny Tatrzańskiej. 

Festiwal muzyki tradycyjnej „Na rozstajnych drogach” odbywa się latem w Momotach Górnych i Janowie Lubelskim. Jego celem jest kultywowanie zanikających tradycji muzycznych Ziemi Janowskiej i Roztocza Zachodniego. Festiwal ma charakter edukacyjno-artystyczno-muzyczny, umożliwiający poznanie zanikających tradycji muzycznych tego regionu. Ważną rolę pełnią warsztaty muzyki tradycyjnej „Mistrz-uczeń”, podczas których młodzi adepci poznają folklor muzyczny bezpośrednio od wiejskich muzykantów i śpiewaków. W 2013 roku odbyły się m.in.warsztaty gry na suce biłgorajskiej, prowadzone przez Marię Pomianowską i Zbigniewa Butryna. Festiwalowi towarzyszą także wystawy, projekcje filmów o tematyce etnograficznej, koncerty i potańcówki przy muzyce tradycyjnej.

Stowarzyszenie Dom Tańca organizuje od wielu lat (w różnych regionach Polski) tygodniowe Tabory – „szkoły tradycji”. Mają one charakter warsztatów poświęconych polskiej muzyce tradycyjnej w jej autentycznej, niestylizowanej postaci. Celem Taboru jest nauka zanikających form tańca, śpiewu, muzyki instrumentalnej, a także rzemiosła z danego regionu Polski. W 2013 roku odbyły się dwa Tabory. Tabor Kielecki poświęcony był tradycjom muzycznym i kulturalnemu dziedzictwu Kielecczyzny. W jego ramach odbyły się warsztaty tańca, śpiewu, gry na skrzypcach, trąbce, akordeonie, klarnecie, barabanie, zabawy taneczne z kapelami wiejskich mistrzów i ich uczniów, wykłady, spotkania. Podobny program (warsztaty gry na dudach i skrzypcach podwiązanych) miał Tabor Wielkopolski, który odbył się w Starej Krobi (Biskupizna). 

Radiowe Centrum Kultury Ludowej i Program 2 Polskiego Radia organizują koncerty muzyki tradycyjnej i rekonstruowanej. Podczas Festiwalu Folkowego Polskiego Radia "Nowa Tradycja" odbywa się koncert „Muzyka Źródeł” z udziałem wiejskich śpiewaków i muzyków. W ostatnich latach są to muzyczne monografie poszczególnych regionów Polski. W 2013 roku koncert „Muzyka Źródeł” poświęcony był tradycyjnej muzyce Beskidu Żywieckiego. W Studiu Koncertowym im. Witolda Lutosławskiego wystąpili znani i cenieni artyści z Żywiecczyzny: siostry Zofia i Józefa Sordyl, śpiewaczki góralskie, ostatnie „polaniarki” z Krzyżowej koło Korbielowa; bracia Edward, Władysław i Józef Byrtkowie z Pewli Wielkiej – przedstawiciele najstarszej generacji muzyków żywieckich (skrzypków i dudziarzy). Wystąpili też: Grupa śpiewacza z Żabnicy pod kierownictwem Janiny Romańskiej, Czesław Węglarz – multiinstrumentalista z Ciśca, heligoniści Czesław Pawlus i Kamil Wiercigroch oraz Kapela „Fickowo Pokusa” (Przemysław Ficek – dudy, Marcin Pokusa – skrzypce, Anna Pokusa – śpiew).  

W radiowym Studiu im. Władysława Szpilmana RCKL i Program 2 Polskiego Radia organizują koncerty w cyklu „Muzyczna scena tradycji”. W 2013 roku odbył się m.in. koncert pamięci Jana Gacy, zmarłego w sierpniu tego roku radomskiego skrzypka z Przystałowic Małych. Wręczono także – po raz pierwszy – nagrodę „Muzyka źródeł” przyznawaną wybitnym wiejskich artystom. Laureatami zostali Marianna Bączek – kurpiowska śpiewaczka z Bandyś oraz podlaski skrzypek Zdzisław Marczuk z Zakalinek. 

Struktura finansowania festiwali muzyki ludowej – wsparcie samorządów, lokalnych społeczności, prywatnych sponsorów, czy wpływów z 1% dla organizacji pożytku publicznego – wymagałaby zbadania. Poważnym źródłem finansowania wydarzeń tej dziedziny są z pewnością Programy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2013 roku w programie Dziedzictwo Kulturowe (Kultura ludowa – priorytet 3) znaczące wsparcie finansowe na łączną sumę 1.544.500 zł otrzymali organizatorzy następujących festiwali: 

• - 47. Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym
• - 16. Miedzynarodowa Letnia Szkoła Muzyki Tradycyjnej
• - 5. Festiwal „Wszystkie mazurki świata”
• - Akademia Muzyków Wędrownych 
• - 50. Tydzień Kultury Beskidzkiej
• - 44. Festiwal Folkloru Górali Polskich
• - 24. Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne 
• - 45. Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem 
• - 24. Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny „Bukowińskie Spotkania”     
• - Tabor Wielkopolski – Biskupizna 2013 
• - Tabor Kielecki – Sędek 2013 
• - 47. „Sabałowe Bajania” w Bukowinie Tatrzańskiej 
• - Festiwal Muzyki Tradycyjnej „Na rozstajnych drogach” 
• - 20. Ogólnopolskie Dni Kultury Kurpiowskiej 
• - 29. Ogólnopolski Konkurs Tradycyjnego Tańca Ludowego  
• - Święto Dzieci Gór – XXI Międzynarodowy Festiwal Dziecięcych Zespołów Regionalnych 
• - Ogólnopolskie Konfrontacje Kapel Dudziarskich 
• - 14. Międzynarodowy Festiwal „Najstarsze Pieśni Europy”  
• - 18. Festiwal Wielu Kultur i Narodów „Z wiejskiego podwórza” w Czeremsze na Podlasiu 
• - 7. Festiwal Kultury Tradycyjnej „Oj Wiosna Ty Wiosna” 

Wśród fundowanych dorocznych stypendiów Ministra na łączną kwotę 2.844.000 zł, jaką w 2013 roku otrzymało 124 laureatów, zajmujących się twórczością artystyczną, upowszechnianiem kultury i opieką nad zabytkami, w kategorii „Twórczość ludowa” przyznano 11 stypendiów (dla porównania – w 2012 roku było to 17 stypendiów).  

Programy i stypendia MKiDN uzupełniały kolejne edycje prowadzonych przez Instytut Muzyki i Tańca programów „Szkoła mistrzów tradycji” (4 dotowane projekty), „Szkoła mistrzów budowy instrumentów ludowych” (4 dotowane projekty).

Jakub Borysiak, Piotr Kędziorek, Anna Szotkowska – dziennikarze Radiowego Centrum Kultury Ludowej Muzyka ludowa i folkowa,
w: Muzyka polska 2013. Raport roczny, Warszawa 2014