Muzyka w podstawie programowej kształcenia ogólnego
Podstawa programowa kształcenia ogólnego jest strategicznym dokumentem oświaty w Polsce, określającym cele i treści nauczania. Jej aktualnie obowiązująca wersja wprowadzona została Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008. To, co zaproponowano w niej dla przedmiotu muzyka, przyjęte zostało zarówno przez środowiska nauczycielskie, jak i akademickie w sposób dość sceptyczny, zwłaszcza w zakresie treści nauczania (w zakresie celów dokument bez wątpienia jest mniej kontrowersyjny).
Atrakcyjna i dobrze przemyślana forma dokumentu (charakterystyczna dla całej podstawy programowej) nie zmienia bowiem faktu, że w istocie jest on realnym wcieleniem sposobu myślenia i aspiracji pedagogów muzyki z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się niezbyt nowoczesny i w niewystarczającym stopniu nakierowany na rzeczywiste potrzeby związane z rozwojem muzycznym uczniów. Nie znaczy to oczywiście, że w rękach kreatywnych nauczycieli nie jest dokumentem użytecznym i sprzyjającym konstruowaniu nowoczesnej praktyki nauczania. Należy pamiętać, że podstawa programowa nie jest programem nauczania, a jedynie zbiorem treści, które twórcy programów (nauczyciele) zobligowani są uwzględniać, wykorzystując przy tym cały asortyment indywidualnych zasobów i możliwości, a także preferencji w zakresie form czy metod pracy. Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że ten właśnie aspekt zmian, które dokonały się w ostatnim czasie w systemie oświaty, jest jednym z bardziej znaczących i obiecujących.
Niezależnie od wskazanych powyżej niedostatków nowej podstawy programowej przedmiotu muzyka, warto zwrócić uwagę, że jej wprowadzenie wiąże się także z kilkoma rozstrzygnięciami (zawartymi w samej podstawie bądź innych uregulowaniach powiązanych z jej wdrożeniem) potencjalnie korzystnymi z punktu widzenia dalszego rozwoju powszechnego umuzykalnienia.
Po pierwsze, należy tu wskazać wyodrębnienie treści związanych z muzyką w pakiecie dla I etapu nauczania (edukacja wczesnoszkolna) oraz określenie liczby godzin przeznaczonych na zajęcia muzyczne (łącznie 95 na cykl w klasach I–III). Zajęcia te realizowane są dzisiaj głównie przez nauczycieli nauczania zintegrowanego (co w praktyce nie jest korzystne), choć podstawa programowa wskazuje, że „prowadzenie zajęć z zakresu edukacji muzycznej, plastycznej, wychowania fizycznego, zajęć komputerowych i języka obcego nowożytnego można powierzyć nauczycielom posiadającym odpowiednie kwalifikacje” (Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, s. 19). Jest to rozwiązanie, z którego korzystają czasami dyrektorzy szkół odpowiedzialni za organizację nauczania, oferując uczniom dostęp do profesjonalnie prowadzonych zajęć muzycznych. W praktyce należałoby jednak zmienić istniejącą formułę „można powierzyć” na sformułowanie „należy powierzać wyłącznie nauczycielom posiadającym odpowiednie kwalifikacje”, co przywróciłoby zasadę, że zajęcia muzyczne w szkołach ogólnokształcących powinni realizować wyłącznie specjaliści. Rozwiązanie tego typu funkcjonuje w Unii Europejskiej w takich krajach, jak: Łotwa, Dania czy Niemcy i jest niewątpliwie kierunkiem godnym polecenia reformatorom oświaty muzycznej w Polsce.
Po drugie, rzeczą wartą odnotowania jest także przywrócenie pełnego cyklu kształcenia w klasach IV–VI szkoły podstawowej. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych liczba godzin muzyki w szkołach podstawowych (klasy IV–VI) winna teraz wynosić nie mniej niż 95. Jest to rozwiązanie korzystne zarówno ze względu na efektywność kształcenia, jak i stabilizację kadry nauczającej (co w Polsce stanowi jedną z głównych barier rozwoju powszechnej edukacji muzycznej). Zostało ono przyjęte z dużym zadowoleniem zarówno przez środowiska nauczycielskie, jak i artystyczne. Upatruje się w nim jednego z pozytywnych skutków realizacji porozumienia pomiędzy Ministrem Edukacji Narodowej i Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Podobny kierunek zmian winien teraz objąć gimnazja, gdzie liczba godzin muzyki wynosi tylko 30.
Po trzecie wreszcie, istotne wydaje się włączenie do siatki godzin uzupełniającego przedmiotu zajęcia artystyczne (w gimnazjum w wymiarze 60 godzin i w liceum w wymiarze 30 godzin). Uwagę zwraca tu atrakcyjna formuła proponowanych zajęć, które winny być – zdaniem autorów podstawy programowej – „dostosowane do zainteresowań uczniów”. Proponuje się też, by zajęcia były „realizowane w trybie regularnych, cotygodniowych spotkań lub w trybie projektu wskazanego przez nauczyciela lub zaproponowanego przez uczniów, także w korelacji z pracą nad projektami z innych zajęć edukacyjnych” oraz zaleca się stworzenie „możliwości publicznego prezentowania efektów pracy uczniów w ramach zajęć artystycznych” poprzez włączanie prezentacji w „organizację szkolnych i środowiskowych uroczystości i imprez” bądź zachęcanie uczniów do „udziału w koncertach, przeglądach i konkursach” (Podstawa programowa z komentarzami, tom 7, Edukacja artystyczna w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, s. 65, dostępna pod adresem: http://www.nck.pl/files/2012-08-02/men_tomom_7.pdf). Dotychczasowe doświadczenia związane z realizacją przedmiotu zajęcia artystyczne nie są, niestety, najbardziej zachęcające. Ich dobrze przemyślana formuła spotkała się tu bowiem z licznymi barierami o charakterze kadrowym i organizacyjnym, utrudniającymi realizację. Bariery te należy oczywiście usunąć, gdyż wybrany kierunek zmian jest bez wątpienia właściwy.
W diagnozach dotyczących stanu powszechnej edukacji muzycznej, które pojawiają się w ostatnim czasie dość licznie, wskazuje się na ogół, że jest to obszar w szczególny sposób zaniedbany i wymagający zmiany. Rzadko zauważa się jednak, że pojawiają się w nim także wysiłki i działania o charakterze konstruktywnym, które warto nie tylko odnotować, ale także wspierać. Fakty wskazane powyżej należą bez wątpienia do tej grupy zagadnień. Można się tylko zastanawiać, na ile są one powiązane z bardziej trwałymi zamierzeniami reformatorskimi.
Andrzej Białkowski Edukacja muzyczna: poszukiwanie nowej perspektywy,
w: Muzyka polska 2011. Raport roczny, Warszawa 2013