Polska muzyka teatralna 2016

Autor:

Magdalena Figzał

W polskim teatrze status i znaczenie muzyki komponowanej zdaje się wzrastać z roku na rok. W porównaniu z rokiem 2015, w którym liczba spektakli z muzyką stworzoną przez kompozytorów stanowiła blisko połowę wszystkich premier teatralnych danego miesiąca, rok 2016 wydaje się pod tym względem jeszcze bardziej płodny.

Z analizy zestawienia premierowych przedstawień (dane z portalu E-teatr.pl prowadzonego przez Dział Dokumentacji Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego) wynika, że spektakle z muzyką komponowaną stanowiły tym razem zdecydowaną większość. Należy zauważyć jednak, że o ile znacząco spadła liczba produkcji teatralnych bez muzyki, o tyle wciąż bardzo popularną praktyką jest opracowywanie bądź ponowne aranżowanie istniejących już utworów muzycznych oraz wykorzystywanie ich w spektaklu na prawach cytatu.

Teatralne premiery roku 2016 odsłaniają bardzo szeroki zakres sposobów funkcjonowania muzyki w polskim teatrze współczesnym. Dotyczy to zarówno muzyki nagranej i odtwarzanej w trakcie przedstawienia (pochodzącej z tzw. offu), jak również muzyki wykonywanej na żywo (przez zespół muzyczny bądź aktorów). Kolejną znamienną cechą jest oryginalność i kreatywność polskich kompozytorów w zakresie aranżowania przestrzeni dźwiękowej przedstawienia. W wielu przypadkach muzyka pochodząca ze sceny staje się wynikiem działania interaktywnych instalacji muzycznych bądź elektronicznych systemów przetwarzających dźwięki. Warto zauważyć, że muzyka – poza tym, że służy kreowaniu scenicznego świata – coraz częściej pojawia się również jako temat przedstawienia.

Regularną współpracę reżyserów z kompozytorami odnotować można zarówno na gruncie teatru dramatycznego, jak i teatru lalkowego, offowego i ruchowego. Podobnie jak w ubiegłych latach dużym powodzeniem cieszy się praca w stałych tandemach twórczych: reżyser i kompozytor. Najbardziej wyraziste duety roku 2016 stworzyli: Igor Gorzkowski i Piotr Tabakiernik, Małgorzata Warsicka i Karol Nepelski, Magda Miklasz i Anna Stela, Wojciecha Faruga i Joanna Halszka Sokołowska, Radosław Rychcik oraz Michał i Piotr Lisowie, Marcin Liber i Filip Kaniecki, Michał Walczak oraz Wiktor Stokowski i Michał Górczyński, Krzysztof Garbaczewski i Jan Duszyński, Adam Sajnuk i Michał Lamża, Paweł Szkotak i Krzysztof Nowikow, Michał Borczuch i Bartosz Dziadosz, Anna Augustynowicz i Jacek Wierzchowski, Janusz Ryl-Krystianowski i Robert Łuczak, Anna Smolar i Natalia Fiedorczuk.

Muzykę teatralną minionego sezonu cechuje gatunkowa i formalna różnorodność. W kompozycjach dla sceny powstałych w roku 2016 odnajdziemy nawiązania do różnych stylów muzycznych, technik wykonawczych oraz rozmaitych sposobów projektowania przestrzeni dźwiękowej.

Muzyka jako temat spektaklu

Pośród teatralnych premier 2016 roku odnotować można znaczącą liczbę przedstawień, w których muzyka funkcjonuje nie tylko jako środek wyrazu, ale i temat spektaklu. Najpełniejszym bodaj przykładem takiego dzieła teatralnego jest Soundwork Wojtka Blecharza, zrealizowany z aktorami TR Warszawa – spektakl, w którym kompozytor jest nie tylko autorem muzyki, ale także reżyserem. Głównym bohaterem Soundwork jest dźwięk – aktorzy opowiadają o nim przez pryzmat wybranych zagadnień muzyki współczesnej. Ich działania opierają się na improwizacji, komponowaniu, samodzielnym konstruowaniu instrumentów i poszukiwaniu muzyczności w przedmiotach codziennego użytku. Podobna koncepcja leży u podstaw widowiska Park-Opera (Teatr Powszechny w Warszawie) tego samego kompozytora. Tym razem jednak jakości dźwiękowych poszukuje się przede wszystkim w środowisku naturalnym – to park i jego brzmienie stają się właściwą treścią eksperymentalnego spektaklu, rozpisanego na aktorów, orkiestrę, solistów, przyrodę i publiczność.

Kreatywność Wojtka Blecharza znalazła swój wyraz również w warstwie dźwiękowej nagrodzonego i wyróżnionego przez krytyków spektaklu Schubert. Romantyczna kompozycja na dwunastu wykonawców i kwartet smyczkowy w reżyserii Magdy Szpecht (Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu). Punktem wyjścia dla budowania dramaturgii przedstawienia jest tu utwór Franza Schuberta (kwartet Śmierć i dziewczyna) oraz dopisane do niego kompozycje Blecharza. To wykonywana na żywo muzyka staje się właściwym tematem spektaklu oraz pretekstem dla wszystkich działań aktorskich – jej intensywna obecność zachęca do wyrażania indywidualnych aktorskich wrażeń i emocji. Podobnie jak Soundwork i Opera-Park, spektakl Magdy Szpecht nawiązuje do tradycji muzycznej awangardy, zwracając uwagę nie tylko na akustyczny, ale przede wszystkim przedstawieniowy wymiar muzyki.

Interesującą propozycję spektaklu, w którym muzyka staje się czymś więcej aniżeli tworzywem teatralnym, przygotowała Katarzyna Kalwat. Jej Holzwege (TR Warszawa) to opowieść o życiu i twórczości jednego z prekursorów minimalizmu w muzyce, Tomasza Sikorskiego. Biografia kompozytora zlewa się tu z jego muzyką – zarówno tą odtwarzaną z głośników (Samotność dźwięków), jak i tą, którą na żywo wykonuje zaangażowany do projektu Zygmunt Krauze (Widok z okna oglądany w roztargnieniu oraz Hymnos).

Ostatnią wreszcie teatralną opowieścią o muzyce, która w sposób szczególny przykuła w minionym roku uwagę widzów i krytyki, jest spektakl Wieloryb w reżyserii Evy Rysovej (Teatr Łaźnia Nowa w Krakowie). W roli głównej oglądamy zmagającego się ze skutkami afazji Krzysztofa Globisza. Zarówno jego mowa, jak i cała przestrzeń przedstawienia podlegają umuzycznieniu. Widzowie słuchają spektaklu z użyciem słuchawek bezprzewodowych – dzięki temu każdy zastosowany efekt dźwiękowy, szum, odgłos kroków czy niewielki szelest może zostać uchwycony przez odbiorcę. Wieloryb opowiada o terapeutycznej mocy dźwięku i śpiewu. Za bogatą fonosferę spektaklu odpowiada rodzeństwo: Zuzanna i Antonis Skolias.

Kompozytorzy

Prócz wspomnianego Wojtka Blecharza, który w roku 2016 dał się poznać nie tylko jako kompozytor, ale i reżyser nowoczesnego teatru muzycznego, na uwagę zasługuje także teatralna inwencja kilku innych twórców współczesnej muzyki poważnej. Duże zainteresowanie wzbudziła elektroakustyczna warstwa dźwiękowa Dziadów (reż. Eimuntas Nekrošius, Teatr Narodowy w Warszawie) autorstwa Pawła Szymańskiego – minimalistyczna, lecz obfitująca w symboliczne znaczenia.

Nowe i dość oryginalne kompozycje dla teatru przyniosła współpraca Jan Duszyńskiego z Krzysztofem Garbaczewskim. Muzyka Duszyńskiego do takich przedstawień, jak Robert Robur (TR Warszawa) czy Kosmos (Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie) okazała się doskonale współgrać z dystopijną wizją świata proponowaną przez reżysera.

Na uwagę zasługuje także duet Igor Gorzkowski – Piotr Tabakiernik. Ich wspólne projekty objęły trzy spektakle (Dobry wojak Szwejk, Teatr Zagłębia w Sosnowcu; W starych dekoracjach, Teatr Soho w Warszawie; Księżycowy chłopiec, Gdański Teatr Szekspirowski) oraz performans Mysterium, przygotowany w ramach Festiwalu "Nowe Epifanie / Gorzkie Żale".

Karol Nepelski, współpracujący z Małgorzatą Warsicką, stworzył w minionym roku muzykę do dwóch przedstawień reżyserki – wypełnionej partiami chóralnymi Nieskończonej historii (Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu) oraz niezwykle oryginalnych pod względem muzycznej aranżacji Dziejów upadku (Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie). O nietypowej akustyce tego drugiego spektaklu zadecydowała ogromna instalacja dźwiękowa imitująca XIX-wieczny symfonion. Jego działanie (za pomocą kanałów przewodzących dźwięki) zestawione zostało ze śpiewem solistki operowej Kingi Barbary Majewskiej, która wystąpiła w spektaklu jako jedna z postaci.

Dość intensywny rok pod względem teatralnych wyzwań miał twórca muzyki elektroakustycznej oraz autor dźwiękowych instalacji Krzysztof Kaliski. Skomponował on muzykę do trzech przedstawień zrealizowanych na scenie Teatru im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy (Granice, reż. Bartek Frąckowiak; Krew na kocim gardle, czyli Marylin Monroe kontra wampiry, reż. Anja Suša; Żony stanu, dziwki rewolucji, a może i uczone białogłowy, reż. Wiktor Rubin), ponadto stworzył oprawę akustyczną spektaklu K. albo wspomnienie z miasta (reż. Weronika Szczawińska im. Wojciecha Bogusławskiego Kalisz), w którym scenę wypełnia instalacja stworzona ze starych magnetofonów. Kaliski jest również współtwórcą i współwykonawcą muzyki do projektu scenicznego Róża (reż. Mateusz Atman i Agnieszka Jakimiak, Scena Robocza - Centrum Rezydencji Teatralnej Poznań), zaprezentowanego podczas Malta Festival 2016.

Sporo znaczących kompozycji dla teatru stworzyła także Anna Stela, która dość często pojawia się na scenie również jako wykonawczyni i aktorka. Wśród spektakli z jej muzyką wskazać można następujące tytuły: Bunia (reż. Jacek Jabrzyk, Teatr im. L. Solskiego w Tarnowie), Trzy siostry (reż. Magda Miklasz, Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie), Piosenki na koniec świata (Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu), Czarodziejska góra (reż. Mannes Hendrik, Białostocki Teatr Lalek) czy wreszcie wystawiona w rewiowo-lalkowej konwencji realizacja Tutli-Putli. Kto jest dziki? (reż. Magda Miklasz, Teatr Dramatyczny m. st. Warszawy).

W 2016 roku na teatralną scenę wkroczył również Kamil Tuszyński – muzyk i producent, lider  krakowskiego zespołu Zdrowie. Jego kompozycje i aranżacje muzyczne znalazły się aż w trzech produkcjach Teatru Dramatycznego im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu: Cynkowi chłopcy (reż. Jakub Skrzywanek), Piosenki na koniec świata (reż. Maciej Podstawny) oraz Sztuka (reż. Łukasz Zaleski). W tym samym roku Tuszyński skomponował również muzykę do spektaklu Humanka (reż. Agata Puszcz, Teatr Polski w Bielsku-Białej) oraz Single Radicals (reż. Martyna Łyko, Teatr im. Stefana Jaracza Olsztyn).

Na gruncie teatru lalkowego podkreślić należy duży wkład kompozytorski Piotra Klimka, który napisał muzykę do blisko dziesięciu przedstawień, współpracując z takimi reżyserami, jak Paweł Aigner, Karolina Maciejaszek czy Ireneusz Maciejewski. Na tym samym polu wyróżnić należy również Roberta Łuczaka, Jerzego Derfela i Dawida Majewskiego. Najwięcej znaczących kompozycji dla teatru offowego stworzył natomiast Jacek Hałas – jest wśród nich muzyka do głośnego Znaku Jonasza (reż. Paweł Passini, netTheatre), a także utwory napisane dla Teatru Wierszalin w Supraślu (Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim oraz Dziady - Noc Pierwsza, oba w reżyserii Piotra Tomaszuka). Warto wspomnieć również o ciekawej muzyce Roberta Rozmusa do obsypanego nagrodami spektaklu Punkt zero: Łaskawe w reżyserii Janusza Opryńskiego (Teatr Provisorium) oraz folkowych aranżacjach Daniela Zielińskiego do przedstawień Teatru Pijana Sypialnia.

Nagrody

W rankingu „Najlepszy, najlepsza, najlepsi w sezonie 2015/2016” opublikowanym przez Miesięcznik „Teatr” najwięcej głosów zdobył Paweł Szymański za muzykę do spektaklu Dziady w reżyserii Eimuntasa Nekrošiusa. Recenzenci teatralni wyróżnili też m.in. kompozycje Krzysztofa Kaliskiego, Karola Nepelskiego, Filipa Kaneckiego, Łukasza Wójcika, Kamila Tuszyńskiego i Jacka Hałasa.

Uznanie krytyków wzbudziła koncepcja muzyczna Wojtka Blecharza, na której oparty został spektakl Schubert. Romantyczna kompozycja na dwunastu wykonawców i kwartet smyczkowy w reżyserii Magdy Szpecht. Kompozytora uhonorowano wyróżnieniem za muzykę w 22. Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Sztuki Współczesnej, zaś oryginalna i „umuzyczniona” forma spektaklu zaowocowała nagrodą główną w konkursie „Paradiso” 9. Międzynarodowego Festiwalu „Boska Komedia” w Krakowie.

Podczas „Boskiej Komedii” przyznano również nagrodę dla najlepszego tandemu twórczego dla reżyserki Agaty Dudy-Gracz i autora muzyki Łukasza Wójcika, doceniając „siłę muzycznej formy” spektaklu dramatyczno-muzycznego Kumernis, czyli o tym jak świętej panience broda rosła (Teatr Muzyczny w Gdyni). Z kolei podczas 3. Festiwalu Nowego Teatru w Rzeszowie „nagrodę dla twórcy” otrzymał Robert Piernikowski za muzykę do spektaklu Wróg ludu (reż. Jan Klata, Narodowy Stary Teatr w Krakowie).

Łódzką Złotą Maską nagrodzono Krzysztofa Nowikowa za warstwę dźwiękową spektaklu Miarka za miarkę (reż. Paweł Szkotak, Teatr Powszechny w Łodzi), zaś Jury 41. Opolskich Konfrontacji Teatralnych „Klasyka Polska” wyróżniło Chór GOS.PL występujący w spektaklu Grażyna Radosława Rychcika (Teatr im. L. Solskiego w Tarnowie).

W roku 2016 nagrodami uhonorowani zostali także twórcy muzyki dla teatrów lalkowych. Jury 23. Międzynarodowego Festiwalu Lalek „Spotkania” w Toruniu wyróżniło Mateusza Dębskiego za muzykę do przedstawienia Gęś, Śmierć i Tulipan (reż. Mariusz Jarnuszkiewicz, Teatr Baj z Warszawy), zaś nagrodę za najlepszą muzykę 29. Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Walizka” w Łomży otrzymał Stefano Bechini za Metafizykę jak w zegarku (reż. Ilaria Drago, CoppeliaTheatre).

Jak co roku nagrody kompozytorom muzyki teatralnej przyznano również podczas Festiwalu Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” w Sopocie. Nagrodę im. Janusza Hajduna otrzymali: Bartłomiej Woźniak za oryginalną muzykę i opracowanie muzyczne do spektaklu Teatru Telewizji Tato (reż. Małgorzata Bogajwska) oraz Piotr Moss za oryginalną muzykę i opracowanie muzyczne słuchowiska Śmierć w Wenecji (reż. Tomasza Man).

Festiwale i wydarzenia

Jednym z najważniejszych wydarzeń 2016 roku promujących muzykę teatralną był Międzynarodowy Festiwal „Retrospektywy” w Łodzi, którego dyrektorem artystycznym jest Tomasz Rodowicz, a organizatorem Teatr Chorea. Hasło przewodnie, które przyświecało 5. edycji festiwalu, to: „Teatr naznaczony muzyką”. W związku z tym program festiwalu ukierunkowany został na spektakle, w których muzyka stanowi dominantę oraz organiczny pomost między słowem i ruchem. W ciągu czterech festiwalowych dni (25-28 sierpnia) na kilku scenach łódzkiej Fabryki Sztuki zaprezentowały się zespoły artystyczne z Polski i zagranicy, m. in. The Place Theatre (Wielka Brytania), Incubator Theatre (Israel), Verity Standen (Wielka Brytania), netTheatre (Polska), Teatr Chorea (Polska), Sean Palmer i Chór Eksperymentalny Gre Badanie (Polska). Spektaklom towarzyszyły performanse muzyczne oraz spotkania dyskusyjne.

Dość skromna XI edycja Festiwalu Muzyki Teatralnej w Jeleniej Górze objęła w 2016 roku jedynie dwa wydarzenia: „Koncert Muzyki Francuskiej z czasów Króla Słońce” (5 listopada) oraz koncert „Divine Amor! Boska miłości! Dawne pieśni włoskie” (19 listopada).

Imponujący kształt przybrał natomiast program 5. edycji Festiwalu Muzycznego „Instalakcje” w Warszawie (17-19 czerwca), który koncentruje się na prezentowaniu projektów z pogranicza muzyki i teatru. Najważniejszym wydarzeniem festiwalu był pokaz eksperymentalnego spektaklu Stifters Dinge niemieckiego reżysera Heinera Goebbelsa oraz spotkanie z artystą. W ramach festiwalu odbyło się również prawykonanie kompozycji Slavox (2016) Adama Walickiego, przygotowanej we współpracy z Karolem Radziszewskim oraz odsłona Nowej instalacji na generatory rytmu, syntezatory analogowe i wiolonczelę (2016) Wojtka Blecharza, Karla Heinza Jerona i Dana Weinsteina. Wspólnie z publicznością wykonany został również utwór AllFours (1998) zmarłej w 2016 roku amerykańskiej kompozytorki Pauline Oliveros.

Ciekawym i coraz częściej praktykowanym zjawiskiem towarzyszącym polskim festiwalom teatralnym są koncerty artystów tworzących muzykę dla teatru. Podczas bydgoskiego Festiwalu Prapremier wystąpił duet Syny, założony przez kompozytora i producenta Roberta Piernikowskiego. W ramach 56. Kaliskich Spotkań Teatralnych odbył się koncert Natalii Fiedorczuk, która współpracuje między innymi z reżyserką Anną Smolar. Program łódzkiego Festiwalu "Retrospektywy" wzbogacił natomiast koncert grupy Kormorany, a także performans muzyczny Mateusza Przyłęckiego i Tomasza Krzyżanowskiego.

Magdalena Figzał
2017-03-17