Szkolnictwo muzyczne
Nie ulega wątpliwości, iż trójstopniowy system szkolnictwa muzycznego stanowi jeden z najbardziej trwałych i stabilnych fundamentów edukacji muzycznej w Polsce. W opinii niezależnych ekspertów jest on uznawany za jedno z wzorcowych rozwiązań w zakresie kształcenia artystycznego w skali europejskiej. W tym sensie stanowi on rodzaj „polskiej marki” dobrze rozpoznawanej w środowiskach artystycznych w Europie i na świecie.
Nie oznacza to oczywiście, iż jego dalszy harmonijny rozwój nie wymaga nowego spojrzenia i pogłębionego namysłu nad strategią zmian uwzględniającą potrzebę zachowania równowagi pomiędzy jego tradycyjnymi funkcjami a potrzebami rozwoju zdeterminowanymi w znacznym stopniu rozwojem technologicznym i przeobrażeniami w obszarze kultury. Warto przywołać w tym kontekście opinię autorów opublikowanego niedawno Raportu o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego. Zwracają oni uwagę, że
„na szkolnictwo artystyczne można patrzeć przez pryzmat spoczywającego na państwie obowiązku zapewnienia rozwoju kultury narodowej i aktywnego chronienia i upowszechniania dziedzictwa narodowego. Istnieje jednak spojrzenie uzupełniające (którego waga będzie stale rosła) – szkolnictwo artystyczne staje się bazą rozwoju wielu obszarów przemysłu »czasu wolnego« i jego stan przekłada się na tempo rozwoju gospodarczego kraju. W najbliższych kilku latach dojdzie do skokowego rozwoju telewizji i dziedzin pokrewnych w związku z przejściem na technologie cyfrowe, co w połączeniu z nieustannym rozwojem technologii rejestracji obrazu i dźwięku i ich zdecydowanym potanieniem spowoduje lawinowy rozwój różnorodnych aplikacji. Można więc oczekiwać, że nastąpi wyraźny wzrost zapotrzebowania na osoby o zróżnicowanych kwalifikacjach artystycznych, zwłaszcza w muzyce i plastyce” (K. Pawłowski wraz z zespołem, Raport o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego, opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako jeden z raportów o stanie kultury, s. 54–55).
Kompleksowa ocena stanu szkolnictwa muzycznego wymagałaby uwzględnienia obu wskazanych powyżej obszarów. Z jednej strony skupienia się na funkcjach i zakresach działania przypisywanych mu niejako tradycyjnie, z drugiej zaś – oceny jego otwartości i przygotowania na zmiany. W obu wskazanych zakresach niezbędne byłoby oparcie się na niezależnych ekspertyzach, których niestety nie ma w Polsce zbyt wiele (przywołany powyżej Raport o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego stanowi wyjątek). Wydaje się, iż znacznie bardziej rozległa pod względem obszaru edukacja muzyczna w systemie oświaty publicznej jest lepiej zdiagnozowana niż szkolnictwo muzyczne.
Mając na względzie charakter niniejszego raportu oraz to, iż ma on stanowić rodzaj fotografii dokumentującej „stan na dziś”, skupimy się tu głównie na aspektach ilościowych zagadnienia, pozostawiając bardziej zaawansowane analizy specjalizującym się w tej problematyce autorom i instytucjom.
Podstawę analiz stanowić będą dane udostępnione przez Centrum Edukacji Artystycznej (CEA). Wynika z nich, iż według stanu na rok 2010 mamy w Polsce 614 szkół artystycznych. 250 z nich to szkoły, dla których organem założycielskim jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 67 to szkoły prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego, a 287 to szkoły niepubliczne (z tego 123 z uprawnieniami szkół publicznych). Szkolnictwo muzyczne z 493 placówkami stanowi 80,29% ogółu szkół artystycznych w Polsce. W poszczególnych kategoriach uwzględniających organ prowadzący udział szkół muzycznych wynosi: 215 (86%) – szkoły prowadzone przez MKiDN, 67 (100%) – szkoły jednostek samorządu terytorialnego i 211 (73,52%) – szkoły niepubliczne.
Szkoły muzyczne I i II st.
1. Rodzaj, liczba i rozmieszczenie szkół muzycznych
Podstawowym dokumentem określającym sposób uformowania podstawowego i średniego szkolnictwa muzycznego w Polsce jest Rozporządzenie Ministra Kultury z 29 grudnia 2007 w sprawie typów szkół artystycznych publicznych i niepublicznych. Wynika z niego podstawowy podział szkół muzycznych (publicznych i niepublicznych) na szkoły realizujące kształcenie ogólne i artystyczne (ogólnokształcące szkoły muzyczne I st. o sześcioletnim cyklu kształcenia i ogólnokształcące szkoły muzyczne II st. o sześcioletnim cyklu kształcenia) oraz szkoły realizujące wyłącznie kształcenie artystyczne (szkoły muzyczne I st. o sześcioletnim lub czteroletnim cyklu kształcenia oraz szkoły muzyczne II st. o sześcioletnim lub czteroletnim cyklu kształcenia).
Dane dotyczące rzeczywistej liczby szkół muzycznych poszczególnych typów zestawia tabela.
Uwagę zwracają tu dwie podstawowe kwestie. Po pierwsze, proporcja szkół muzycznych I i II st., która wydaje się właściwa i wskazuje na poprawne ukształtowanie struktury szkolnictwa muzycznego zarówno w obszarze szkół publicznych, jak i prywatnych. Po drugie, wzrost znaczenia szkół prywatnych, które pojawiły się w Polsce na początku lat 90., uzupełniając ofertę kształcenia muzycznego w obszarach, w których dostęp do szkół publicznych był ograniczony. Jest to tendencja, która z pewnością będzie się utrzymywać.
Analizując sieć szkół muzycznych w Polsce, autorzy Raportu o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego wyrażają przekonanie, że „obecna sieć szkół muzycznych i innych form kształcenia muzycznego jest już wystarczająca. Jeśli nasycenie formami uczenia muzyki byłoby w Polsce takie jak w Niemczech, to liczba miejsc w szkołach i innych pozaszkolnych formach kształcenia muzycznego powinna wynieść 700–800 tys., a więc znacznie więcej niż obecnie. Można zakładać, że w miarę wzbogacania się polskiego społeczeństwa i upowszechniania się dostępu do kultury wysokiej (lub nawet masowej) liczba zainteresowanych nauką gry na instrumencie lub śpiewu będzie rosła”. Niezależnie od tego, iż konstatacja powyższa wydaje się słuszna, wypada zwrócić uwagę na przynajmniej jeden problem związany ze strukturą szkolnictwa muzycznego niewątpliwie wymagający rozwiązania. Mamy tu na myśli nierówny dostęp do publicznego szkolnictwa muzycznego na terenie poszczególnych województw. Jest on oczywiście uwarunkowany historycznie. Przykładowo: w województwie kujawsko-pomorskim jest tylko 5 szkół muzycznych, dla których organem prowadzącym jest MKiDN, podczas gdy w województwie mazowieckim – 23, wielkopolskim – 21. Wydaje się, iż fakt ten powinien być brany pod uwagę przy powoływaniu nowych publicznych szkół muzycznych.
2. Uczniowie podstawowych i średnich szkół muzycznych
Z danych CEA pokazujących stan na rok 2010 wynika, że do podstawowych i średnich szkół muzycznych uczęszcza w Polsce 64 146 uczniów. Najwięcej z nich, bo aż 45 992, uczęszcza do 215 szkół podległych MKiDN. 11 156 uczniów uczy się w 67 szkołach podległych jednostkom samorządu terytorialnego i 6998 – w 211 szkołach prywatnych. Jak się okazuje, mimo że prywatne szkolnictwo muzyczne stanowi 42,8% wszystkich szkół muzycznych w Polsce, kształci jedynie 10,91% uczniów, podczas gdy szkoły podległe MKiDN przy zbliżonej liczbie placówek (43,61%) aż 71,7%. W istocie szkolnictwo prywatne nie stanowi więc dziś rzeczywistej konkurencji dla szkolnictwa publicznego w walce o uczniów, zwłaszcza że kształcenie jest tu płatne, szkoły cieszą się niższym prestiżem niż posiadające na ogół dłuższą tradycję i większą renomę szkoły publiczne, są też często słabiej wyposażone i dysponują gorszą bazą lokalową.
Warto tu oczywiście zwrócić uwagę, iż w ostatnich latach liczba uczniów w prywatnych szkołach muzycznych systematycznie wzrasta, co przy niezaprzeczalnych walorach tego typu szkolnictwa niewątpliwie sprawi, że rynek usług edukacyjnych w tym zakresie zrównoważy się w przyszłości na zdecydowanie wyższym poziomie niż dziś.
3. Nauczyciele szkół muzycznych i formy ich doskonalenia
Nie ulega wątpliwości, że dobrze na ogół oceniany poziom kształcenia w szkołach muzycznych I i II jest w znacznym stopniu związany z jakością kadry nauczającej oraz możliwościami doskonalenia kompetencji artystycznych i pedagogicznych oferowanych nauczycielom przez system.
Z danych CEA (z roku 2010) wynika, że w szkołach muzycznych I i II stopnia jest dziś zatrudnionych łącznie 12 164 nauczycieli. 8796 z nich to nauczyciele zatrudnieni w placówkach prowadzonych przez MKiDN, 1650 – w placówkach podległych jednostkom samorządu terytorialnego i 1718 – w szkołach prywatnych.
Nadzór pedagogiczny i doskonalenie zawodowe nauczycieli muzyki koordynowane jest w Polsce przez Centrum Edukacji Artystycznej. Każdego roku tworzy ono ogólną strategię postępowania w tym zakresie, opracowuje też roczne plany finansowania szkoleń oraz regulaminy. Działania o zasięgu regionalnym i makroregionalnym koordynują terenowi wizytatorzy CEA. Ustalają oni tematykę szkoleń terenowych w oparciu o plany nadzoru pedagogicznego, wnioski jurorów z przesłuchań oraz potrzeby zgłaszane przez dyrektorów szkół. Dzięki temu proponowana tematyka szkoleń odzwierciedla w znacznym stopniu rzeczywiste potrzeby nauczycieli. Dodatkowo dyrektorzy poszczególnych placówek szkolnych mają możliwość organizowania wewnątrzszkolnych form doskonalenia zawodowego nauczycieli zatrudnionych w podległych im placówkach, w tym także możliwość zaspokajania indywidualnych potrzeb szkoleniowych nauczycieli. Na ten cel mają do dyspozycji 0,75% odpisu od wynagrodzenia dla nauczycieli.
Z danych CEA wynika, że w różnych formach doskonalenia zawodowego uczestniczy rocznie ok. 16 000 nauczycieli. Obejmuje to udział w szkoleniach na szczeblu regionalnym i makroregionalnym – ok. 160 rocznie, oraz w szkoleniach na szczeblu ogólnopolskim, których nauczycielom muzyki proponuje się rocznie ok. 45.
Dodatkowo nauczyciele muzyki mogą też korzystać ze szkoleń Centrum Edukacji Nauczycieli Szkolnictwa Artystycznego, którego oferta programowa jest bogata i każdego roku obejmuje ok. 80 pozycji.
4. Zewnętrzna kontrola efektywności nauczania
Jednym z bardziej istotnych aspektów podnoszenia jakości kształcenia w szkolnictwie muzycznym I i II st. jest wdrożenie zewnętrznego systemu kontroli wyników nauczania. Jego główny składnik stanowi system przesłuchań. Przesłuchania organizowane są co dwa lata i dotyczą przedmiotu głównego (instrumentu) oraz zespołów. Odbywają się na poziomie szkoły, regionu, makroregionu i na poziomie ogólnopolskim. Objęci są nimi wszyscy uczniowie klas IV–VI.
Systemem kontroli zewnętrznej objęte jest również nauczanie przedmiotów ogólnomuzycznych. Podobnie jak w przypadku przedmiotu głównego, odbywa się ono co dwa lata i dotyczy takich przedmiotów, jak: kształcenie słuchu, audycje muzyczne i historia muzyki z literaturą.
Wyniki kontroli zewnętrznej stanowią przedmiot analiz ekspertów CEA i są podstawą opracowania późniejszych programów doskonalenia zawodowego nauczycieli oraz planów kontroli i ewaluacji.
Nie ulega wątpliwości, że szkoły muzyczne I i II stopnia nie wymagają dziś radykalnych reform. W dalszym ciągu oferują one wysoki poziom kształcenia artystycznego i stanowią właściwą bazę dla wyższych szkół artystycznych. Nie oznacza to oczywiście, że ich formuła nie powinna być doskonalona. Dotyczy to na przykład konieczności zwiększenia sieci publicznych szkół artystycznych w województwach, w których dostęp do nich jest ograniczony, pogłębienia integracji szkół ze środowiskami lokalnymi, a zwłaszcza działającymi w terenie instytucjami i ośrodkami upowszechniania muzyki oraz lokalnymi animatorami kultury muzycznej, zwiększenia elastyczności i różnorodności programowej szkół poprawiającego szanse edukacyjne absolwentów oraz dostosowującego szkoły do zmian, z którymi mamy dziś do czynienia w obszarze kultury muzycznej (dotyczy to zwłaszcza szkół II st.), wypracowania bardziej aktywnych form wspierania dzieci i młodzieży szczególnie utalentowanej muzycznie. Wydaje się, iż przemyślenia wymagają też przynajmniej niektóre aspekty funkcjonowania szkół muzycznych I st., które winny w większym niż dotychczas stopniu stanowić ośrodki powszechnego umuzykalnienia, a co za tym idzie, bardziej elastycznie traktować własną ofertę kształcenia.
fragment tekstu: Andrzej Białkowski Edukacja muzyczna.Problemy, wyzwania, kierunki rozwoju,
w: Raport o stanie muzyki polskiej, Warszawa 2011