Wydawnictwa, prace muzykologiczne, badania nad muzyką dawną

Autor:

Agata Sapiecha

Niezwykle ważną rolę dla świadomości wykonawstwa muzyki dawnej w Polsce odegrał Franciszek Wesołowski. Działał głównie w Akademii Muzycznej (wcześniejszej PWSM) w Łodzi i opublikował w nieocenionych „Zeszytach Naukowych” tej uczelni ogromną liczbę artykułów (wciąż aktualnych i wykorzystywanych do dziś), będących wytycznymi do interpretacji muzyki dawnej, szczególnie dzieł barokowych (w oparciu o źródła i traktaty wówczas niedostępne w Polsce). Organizował także w łódzkiej AM sesje naukowe integrujące muzykologów i wykonawców, co spowodowało wzrost zainteresowania i aktywności artystów wykonawców w dziedzinie tzw. interpretacji historycznie poinformowanej, dając początek kreatywnej współpracy teoretyków i praktyków.

Równie ważną rolę w kształtowaniu świadomości dotyczącej repertuaru i wykonawstwa muzyki dawnej odegrali: Tadeusz Ochlewski (jako wydawca wielu zabytków muzyki polskiej, a także założyciel i do 1965 roku dyrektor zespołu Con Moto Ma Cantabile) oraz wybitni muzykolodzy: Aleksander Poliński – ojciec polskiej muzykologii, Adolf Chybiński, Zdzisław Jachimecki, Maria Szczepańska (której zawdzięczamy fotokopie dzieł Mikołaja z Radomia), Józef Chomiński, Zygmunt Maria Szweykowski, Hieronim Feicht, Mirosław Perz, Piotr Poźniak, Jan Węcowski, Jerzy Morawski, Henryk Kowalewicz (łacinnik), Zofia Stęszewska (która zebrała tańce polskie w tabulaturach niemieckich i polskich rozsianych po Europie), Władysław Malinowski (wydawca Zieleńskiego) i Jerzy Gołos (któremu zawdzięczamy edycję tabulatury organowej łowickiej).

Szczególnie należy tu podkreślić rolę wydawców. W 1928 roku powstało w Warszawie Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej, którym kierował przez 24 lata Adolf Chybiński. Pod jego redakcją ukazały się zbiory z utworami kompozytorów XVI i XVII wieku, m.in.: Stachowicza, Gorczyckiego, Jarzębskiego, Mielczewskiego, Pękiela, Podbielskiego, Różyckiego, Szarzyńskiego, Wacława z Szamotuł, Zieleńskiego, tańce z tabulatury Jana z Lublina.

Niezwykle cenna jest seria Polskiego Wydawnictwa Muzycznego, Instytutu Sztuki PAN i Wydawnictwa Muzycznego Musica Iagellonica „Monumenta Musicae in Polonia” - dokumentacyjno-źródłowa seria wydawnicza zainicjowana w 1951 roku przez Józefa M. Chomińskiego, jej pierwszego redaktora naczelnego, w latach 1972–2005 kierowana przez Jerzego Morawskiego. W jej w ramach (od 1964 roku) publikowane są najcenniejsze polskie, związane z Polską lub zachowane w Polsce powstałe do XIX wieku źródła muzyczne i muzyczno-teoretyczne w formie faksymilowej, a utwory muzyczne oraz prace muzyczno-teoretyczne z tego czasu w formie edycji krytyczno-źródłowych). Obecnie redaktorem naczelnym serii jest Barbara Przybyszewska-Jarmińska, a komitet naukowy tworzą: Zofia Dobrzańska-Fabiańska (UJ), Zofia Helman (UW), Tomasz Jasiński (UMCS), Remigiusz Pośpiech (UWr), Elżbieta Witkowska-Zaremba (IS PAN).

W czterech podseriach wydawnictwa opublikowano do tej pory:

Seria A - Opera omnia (krytyczno-źródłowe edycje dzieł wszystkich kompozytorów polskich lub z Polską związanych, działających od XVI do początków XIX wieku):

• Grzegorz Gerwazy Gorczycki (t. I, wyd. Karol Mrowiec, Alicja Wardęcka-Gościńska, 2009, t. II, wyd. Karol Mrowiec, 1995);
• Feliks Janiewicz (wyd. Andrzej Sitarz, t. I 1996, t. II 1998);
• Adam Jarzębski (wyd. Wanda Rutkowska, 1989);
• Marcin Mielczewski (wyd. Zygmunt M. Szweykowski, t. I 1986, t. II 1976, t. III 2003);
• Bartłomiej Pękiel (wyd. Zofia Dobrzańska-Fabiańska, 2 tomy, 1994);
• Mikołaj Zieleński (wyd. Władysław Malinowski, 5 tomów, 1966–1992).

Seria B - Collectanea musicae artis (podstawowe zabytki i korpusy repertuarowe wydawane w formie edycji faksymilowych lub krytyczno-źródłowych):

• Tabulatura Jana z Lublina (wyd. faks. Krystyna Wilkowska-Chomińska, z katalogiem tematycznym i alfabetycznym indeksem, 1964);
• Jan Zaremba Pieśni chwał boskich (wyd. faks. Barbara Brzezińska, Alodia Kawecka-Gryczowa,1989);
• Polska pieśń wielogłosowa XVI i początku XVII wieku (wyd. Piotr Poźniak, Wacław Walecki, 2 tomy, 2004).

Seria C - Tractatus de musica (krytyczno-źródłowe edycje tekstów traktatów muzycznych, z tłumaczeniem na język polski, a w tomach obecnie przygotowywanych do druku także na język angielski):

• Jerzy Liban Pisma o muzyce (wyd. Elżbieta Witkowska-Zaremba, 1984);
• Sebastian z Felsztyna Pisma o muzyce (wyd. Elżbieta Witkowska-Zaremba, 1991).

Seria D - Bibliotheca antiqua (wydania faksymilowe najcenniejszych źródeł muzycznych i muzyczno-teoretycznych):

• starodruki traktatów muzyczno-teoretycznych Stefana Monetariusa, Marcina Kromera, Sebastiana z Felsztyna, Jerzego Libana oraz podręcznika Jana Aleksandra Gorczyna (Tabulatura muzyki abo zaprawa muzykalna… 1647), a także zbiorów utworów muzycznych Mikołaja Zieleńskiego (Offertoria et communiones totius anni… 1611).

Polskie Wydawnictwo Muzyczne od 1953 roku prowadziło obszerne serie wydawnicze dawnej muzyki polskiej, które ciągle służą wykonawcom: „Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej – Early Polish Music”, „Florilegium Musicae Antiquae”, „Źródła do historii muzyki polskiej”, „Musica Antiqua Polonica – antologia: Średniowiecze, Renesans, Barok, Klasycyzm”, „Antologia dzieł i arcydzieł muzyki dawnej i nowej”, „Musica Medii Aevi”, „Musica Claromontana”, pojedyncze zeszyty z utworami polskich kompozytorów średniowiecznych (Piotra z Grudziądza, Mikołaja z Radomia), renesansowych (Marcina Leopolity), barokowych (Jarzębskiego, Szarzyńskiego i in.), albumy „Muzyka w dawnym Krakowie”, „Muzyka staropolska” i in.

Seria „Antiquitates Musicae in Polonia”, publikowana w latach 1963–1977 przez Polskie Wydawnictwo Naukowe oraz Akademische Druck und Verlagsanstalt w Grazu, redagowana przez Hieronima Feichta i Mirosława Perza, w 15 tomach zawiera transkrypcje utworów z tabulatury pelplińskiej, rękopisów Biblioteki Krasińskich, Biblioteki Raczyńskich, Kórnickiej Biblioteki PAN, rękopisu klarysek starosądeckich, utworów z tabulatury Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (zwanej też tabulaturą łowicką), „Missale Plenarium” z Gniezna i in.

Należy tu także odnotować fakt otwarcia się archiwum muzycznego klasztoru zakonu Paulinów na Jasnej Górze. Archiwum zawiera rękopisy kompozytorów jasnogórskich od XVII do początków XX wieku (dwa i pół tysiąca utworów), a także dzieła m.in. Józefa Elsnera, Jana Engla, Marcina Józefa Żebrowskiego, Mateusza Kuci (w sumie ponad 120 polskich kompozytorów) oraz dzieła kompozytorów niemieckich, czeskich, słowackich, austriackich, włoskich i francuskich. Zbiory udostępniane są sukcesywnie w formie nagrań CD oraz wydań nutowych (wydawnictwo „Musica Claromontana” publikowane wspólnie z PWM). Klasztor jasnogórski posiada też obszerną kolekcję oryginalnych instrumentów barokowych i klasycznych, eksponowanych na stałej wystawie, którą obejrzały przez lata miliony pielgrzymów do narodowego sanktuarium.

Klasztor Filipinów na Świętej Górze w Gostyniu poza organizacją corocznego festiwalu wydaje płyty w serii „Musica Sacromontana” z materiałów zachowanych w miejscowym archiwum (głównie XVIII i XIX wiek).

Instytut Wydawniczy PAX wydał dwie monumentalne prace krytyczno-źródłowe: Kolędy Polskie (Warszawa, 1966, 2 tomy) oraz Polskie pieśni pasyjne – Średniowiecze i wiek XVI (Warszawa, 1977, 2 tomy).

Warto wspomnieć tu o działalności Ośrodka Dokumentacji i Badań Dawnej Muzyki Polskiej przy Warszawskiej Operze Kameralnej istniejącego od 1984 roku. Przy Warszawskiej Operze Kameralnej działa również Fundacja Pro Musica Camerata (od 1992). Ma ona w dorobku publikacje dzieł Ignacego Feliksa Dobrzyńskiego, Józefa Elsnera, Franciszka Liliusa, Marcina Mielczewskiego, Marco Scacchiego oraz wydawnictwa płytowe (m.in. dzieła wszystkie Marcina Mielczewskiego).

Wydawnictwo „Triangiel” kierowane przez Włodzimierza Sołtysika od roku 1992 wydaje zbiory muzyki dawnej przeznaczone dla szerokiego kręgu wykonawców, m.in. „Arcydzieła polskiego Średniowiecza”, „Pieśni świeckie polskiego Renesansu”, Tańce z tabulatury Jana z Lublina, „6 polskich pieśni miłosnych z XVII wieku”, Motety Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego, Pieśni Krzysztofa Klabona i Wacława z Szamotuł i in.

Sutkowski Edition Warsaw od 1992 roku wydało m.in. „Historię Muzyki Polskiej” (Średniowiecze, Renesans – Jerzy Morawski, Katarzyna Morawska, Klasycyzm – Alina Nowak-Romanowicz) oraz „The Polish Organ” (Jerzy Gołos, Ewa Smulikowska).

Wydawnictwo „Musica Iagiellonica” działające w Krakowie od 1992 roku (współzałożycielem jest Uniwersytet Jagielloński) publikuje prace źródłowo-krytyczne i dzieła dawnej muzyki polskiej. Ważną rolę w jego katalogu odgrywa seria wydawnicza „Musica practica” rozpoczęta i kontynuowana przez Zygmunta M. Szweykowskiego i Annę Szweykowską.

Do wspaniałej kolekcji literatury muzykologicznej dotyczącej muzyki dawnej należą także wszelkie publikacje (katalogi, wydania nutowe i książki) Barbary Przybyszewskiej-Jarmińskiej, której zawdzięczamy możliwość poznania kontekstów twórczości takich postaci jak Marcin Mielczewski i Kaspar Förster junior czy inni artyści dworu warszawskiego (Wazów). Także prace muzykologów Aleksandry Patalas (W kościele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi. Życie, muzyka, teoria, wyd. Musica Iagiellonica, 2010) i Piotra Wilka (Alessandro Subissati – Sonate per violino solo e basso continuo. Giovanni Francesco Anerio – Antifonae, wyd. Sub Sole Sarmatiae, zeszyt X, Kraków, 2007) z ośrodka krakowskiego są niezwykle cenne dla historii muzyki polskiej i muzyki dworu warszawskiego.

Niezwykle ważną postacią polskiej muzykologii jest Ewa Obniska, wykładowca UKSW, twórczyni radiowej Redakcji Muzyki Dawnej i niezliczonych bezcennych audycji radiowych dotyczących twórczości mistrzów Średniowiecza, Renesansu, manieryzmu i Baroku, poszukująca dróg interpretacji ich dzieł. Książka Claudio Monteverdi Ewy Obniskiej należy do najwyżej cenionych pozycji polskiej literatury muzykologicznej.

Jednocześnie należy podkreślić ogromnie ważną rolę Instytutu Muzykologii UW oraz Gabinetu Muzycznego BUW, gdzie muzykolodzy – Alina Żórawska-Witkowska, Szymon Paczkowski, Paweł Gancarczyk, Piotr Maculewicz, Barbara Świderska, Iwona Januszkiewicz-Rębowska i całe grono niewymienionych tu osób – wspierają swoją wiedzą wykonawców poszukujących odpowiedniej drogi interpretacji muzyki minionych epok.

Ważną funkcję w dostępie do materiałów źródłowych, archiwizowaniu i badaniu dawnych zbiorów muzycznych spełniają: Oddział Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, Zakład Zbiorów Muzycznych Biblioteki Narodowej w Warszawie, RISM oraz oddziały Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie – Muzyczny, Rękopisów, Starych Druków, Zbiorów Muzycznych. Dużo dawnej muzyki, zwłaszcza XVII i XVIII wieku, zachowało się w archiwach Gdańska. Wydaje ją i wykonuje Capella Gedanensis. Badane są i wydawane zbiory liturgicznej muzyki średniowiecznej, renesansowej i barokowej katedr, kościołów i klasztorów w Starym Sączu, Gostyniu, Jasnej Górze, Tyńcu, Gnieźnie, Staniątkach, Krakowie, Sandomierzu, Pelplinie, Puławach, Toruniu, Radomiu, Henrykowie, Poznaniu i wielu in. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie w serii „Inedita” w 2011 roku wydał krytyczno-źródłową publikację „Hebdomas…” – nowo odkryte 10 pieśni Sebastiana F. Klonowica z XVI wieku w transkrypcji Elżbiety Wojnowskiej (muzyka) i Mieczysława Mejora (słowa), wraz z pierwszym nagraniem utworu przez zespół Ars Nova.

Uzupełnieniem wydawnictw nutowych i książkowych były wydawane w Polsce nieliczne czasopisma poświęcone muzyce dawnej: „Canor” (1991–2002), „Modi” (1993–1995) i „Orfeo” (2000–2003). W tej chwili nie istnieje żadne pismo w całości poświęcone tej dziedzinie.

Agata Sapiecha Geneza ruchu wykonawstwa zgodnego historycznie w Polsce,
w: Raport o stanie muzyki polskiej, Warszawa 2011