Stowarzyszenia i fundacje muzyki ludowej 2013 (przegląd)
Stowarzyszenie Twórców Ludowych jest jedyną ogólnopolską organizacją zrzeszającą autentycznych (zweryfikowanych pod względem etnograficznym) wykonawców i twórców ludowych, w tym również w dziedzinie muzyki (solistów, instrumentalistów, kapele, zespoły śpiewacze i obrzędowe). Stowarzyszenie posiada bazę danych o muzykach, kapelach i zespołach ludowych liczącą obecnie 2000 rekordów. Na 1969 członków rzeczywistych, twórcy muzycznego folkloru stanowią grupę 164 osób. Ponadto w tej kategorii znajdują się także tzw. członkowie zbiorowi, których jest 66 (stan na koniec grudnia 2013 roku).
Stowarzyszenie Twórców Ludowych obejmuje zakresem swego działania prawa autorskie do utworów twórców ludowych, a więc – poza tradycyjną kategorią utworów słownych, słowno-muzycznych czy muzycznych – także m.in. utwory plastyczne, oraz prawa pokrewne artystów ludowych do artystycznych wykonań. Stowarzyszenie wykonuje zbiorowy zarząd na następujących polach: utrwalania, zwielokrotniania określoną techniką, wprowadzania do obrotu; publicznego wykonania lub publicznego odtworzenia; zwielokrotnienia i najmu; nadań radiowych i telewizyjnych, jeżeli nie są dokonywane za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza.
Świadomość należnej ochrony praw autorskich w dziedzinie muzyki ludowej jest stale niedostatecznie rozpowszechniona – zarówno wśród jej twórców, jak i odbiorców. Stowarzyszenie Twórców Ludowych od wielu lat czyni starania zmierzające do zmiany tej sytuacji zawierając umowy o powierzenie praw z twórcami-wykonawcami muzyki ludowej (dotychczas podpisano 138 umów). Niestety wielu artystów, zwłaszcza tych najstarszych, nie potrafi sprostać formalnościom, które się z tym wiążą. Wielu z nich nie ma nawet świadomości, że taka ochrona ma miejsce i że należą im się wynagrodzenia z tego tytułu.
Stowarzyszenie Twórców Ludowych zajmuje się także współadministrowaniem portalu Muzyka Tradycyjna (www.muzykatradycyjna.pl), prowadzi działalność edukacyjną i popularyzatorską. Organizuje takie imprezy, jak Pograjka: taniec, muzyka, tradycja, realizowany od 2007 roku przez Stowarzyszenie Twórców Ludowych i Kapelę Braci Dziobaków (Ewa Grochowska, Edyta Piekarczyk i Krzysztof Butryn) projekt poświęcony polskim tańcom i muzyce wiejskiej. Pograjka to warsztaty, spotkania, koncerty i zabawy taneczne prezentujące muzykę tradycyjną in crudo (bez stylizacji) w wykonaniu najwybitniejszych wiejskich mistrzów i ich uczniów. Głównym obszarem zainteresowania organizatorów jest muzyka Mazowsza i Lubelszczyzny. W ramach Pograjki od 2012 roku realizowany jest projekt „Złoty Talar – nieformalna edukacja muzyczna jako kapitał kulturowy”, mający na celu popularyzację pozaformalnej edukacji muzycznej i aktywnego tworzenia kultury, w oparciu o muzykę źródłową. Latem 2013 roku w ramach tego projektu Stowarzyszenie Twórców Ludowych wraz z Centrum Kultury w Lublinie zorganizowało Most Kultury – cykl plenerowych warsztatów i potańcówek przy muzyce granej na żywo. Dominowała muzyka dawnej wsi i miejskich przedmieść, stare melodie oberków, polek, walczyków, a także fokstroty i tanga. Do posłuchu i do tańca zagrały Kapela Braci Dziobaków, Kapela Czarne Motyle, Kapela z Milanówka, Kapela Bornego, Kapela Stanisława Głaza oraz Kapela Butrymów. Ponadto pograjkom towarzyszyły warsztaty tańca tradycyjnego oraz spotkania muzyczne dla najmłodszych.
Stowarzyszenie Dom Tańca (Warszawski Dom Tańca) swoje działania skupia wokół muzyki tradycyjnej Polski Centralnej i Wschodniej. Powstało w 1995 roku w Warszawie. Głównym założeniem Domu Tańca jest poznawanie, dokumentacja i upowszechnienie muzyki instrumentalnej, tańca i śpiewu in crudo, czyli w ich oryginalnym brzmieniu, bez stylizacji i opracowań. Osoby związane z Domem Tańca jeżdżą na wieś, gdzie uczą się od starszych ludzi dawnych sposobów gry na instrumentach, śpiewu i tańca, prowadzą także dokumentację audio i video (ponad 200 godzin nagrań na CD-R – według danych z roku 2013 – których kopie znajdują się w Zbiorach Fonograficznym Instytut Sztuki PAN w Warszawie). Prowadzą warsztaty muzyczne i zajęcia z dziećmi, organizują koncerty i potańcówki z udziałem wiejskich muzykantów. Kulminacją całorocznych działań jest Tabor Domu Tańca – letni festiwal, na którym spotykają się znawcy i miłośnicy muzyki tradycyjnej, mistrzowie i uczniowie, młodzież i artyści wiejscy starszego pokolenia. W roku 2013 Tabor odbył się na Kielecczyźnie, w Sędku (4-11 sierpnia). Dom Tańca prowadzi działania wydawnicze: wychodzi seria płytowa „In Crudo”, Zbiory pieśni i informatory o muzyce tradycyjnej powstające przy okazji Taborów.
Dom Tańca Poznań działa w ramach Stowarzyszenia „Czas Kultury”. Inicjatorem stworzenia domu tańca jest Jacek Hałas. W ramach działalności Dom Tańca Poznań regularnie organizuje spotkania taneczne, śpiewacze, oraz koncerty. W roku 2013 odbyły się m.in.: Tańcograjka (22–24 marca) – warsztat muzyczny o tradycyjnych, polskich grach i zabawach dziecięcych, oraz Letni Tabor w Starej Krobi (Tabor Wielkopolski – Biskupizna) w dniach 8–14 lipca.
Fundacja „Muzyka Kresów” powstała w 1991 roku z inicjatywy badaczy i twórców Lublina. Głównym celem Fundacji jest prezentacja i badanie kultur tradycyjnych, a w szczególności muzyki tradycyjnej Europy Środkowo-Wschodniej. Działania Fundacji mają jednoczyć środowiska intelektualne w pracy nad odtworzeniem tożsamości narodowej i kulturowej narodów i grup etnicznych tej części Europy. Służyć temu mają organizowane przez Fundację konferencje, seminaria, koncerty, ekspedycje naukowe i programy edukacyjne. Priorytetowo traktowane są działania edukacyjne, adresowane przede wszystkim do dzieci, młodzieży i studentów.
W 1998 roku przy Fundacji powołana została Międzynarodowa Szkoła Muzyki Tradycyjnej. Jej celem jest zainteresowanie młodego pokolenia polską muzyką tradycyjną. Zajęcia prowadzone są w ośrodkach akademickich i środowiskach kulturowych w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu, Toruniu, Olsztynie, Białymstoku i Lublinie. Działający przy Szkole Zespół powstał wiosną 2000 roku i prowadzony jest przez jej założycieli: Jana Bernada i Monikę Mamińską. Głównym celem Zespołu jest ocalenie i twórcza kontynuacja polskich pieśni tradycyjnych. Zespół ma w repertuarze pieśni obrzędowe i liryczne Lubelszczyzny, Mazowsza, Białostocczyzny i Kurpiów, rekonstruuje archaiczne techniki śpiewu poszczególnych regionów, bierze udział w badaniach terenowych.
W roku 2013 Fundacja zorganizowała 16. Międzynarodową Letnią Szkołę Muzyki Tradycyjnej (8–20 lipca) w Gogołowie koło Frysztaka (Podkarpackie) oraz 14. Międzynarodowy Festiwal „Najstarsze Pieśni Europy” (3–5 października) w Lublinie.
Ośrodek Międzykulturowych Inicjatyw Twórczych „Rozdroża” to instytucja kultury działająca w Lublinie od października 2008. Wyrasta z istniejącej od początków lat dziewięćdziesiątych Fundacji Muzyka Kresów, która w archaicznej muzyce ludowej poszukuje źródłowego doświadczenia tradycji. Pasję zgłębiania źródeł naszej kultury Ośrodek pragnie spotykać i zderzać z utopiami dwudziestowiecznej awangardy – wyzwalać energię, jaką daje skojarzenie tradycji ze sztuką najnowszą, doprowadzać do twórczego iskrzenia między głosami przeszłości a wyrafinowaniem współczesnej sztuki. „Rozdroża” pragną spotykać ze sobą różne kulturowe idiomy – czerpać z kulturowej i etnicznej rozmaitości świata, ale też konfrontować ze sobą różnorodne języki artystyczne. Nawiązuje do alternatywnych projektów kultury, gdyż bliższa jest mu ludowa zgrzebność i konceptualna namiętność awangardy niż gładkość kultury popularnej.
Ośrodek organizuje także Festiwal Tradycji i Awangardy Muzycznej „Kody”, który powstał, aby łączyć i przenikać tradycję muzyki archaicznej z nowoczesnymi poszukiwaniami. Współcześni kompozytorzy i muzycy improwizujący, zarówno w formie, jak i środkach wyrazu, niejednokrotnie nawiązują do archaicznych form dźwiękowych. Zestawienie estetyki tradycyjnej i współczesnej tworzy nową jakość, gdy funkcja magiczna muzyki archaicznej spotyka się z funkcją estetyczną muzyki nowoczesnej. Występując obok siebie pokazują ich zbliżenie i przenikanie. Idea festiwalu narodziła się w 2006 r. w trakcie występu Zespołu Międzynarodowej Szkoły Muzyki Tradycyjnej na Festiwalu Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień". Kierowany przez Jana Bernada Zespół wystąpił wówczas we wspólnym projekcie z trzema kompozytorami: Jackiem Kochanem, Jerzym Kornowiczem i Jarosławem Siwińskim. 5. Festiwal Tradycji i Awangardy Muzycznej „Kody” odbył się dniach 15–18 maja.
Stowarzyszenie „Tratwa” (Olsztyn) powstało w wyniku podjętego w 1993 roku w Regionalnym Ośrodku Kultury w Olsztynie programu o tej samej nazwie. Od samego początku działalności „Tratwa” opierała swoją pracę na aktywności lokalnych grup i organizacji. Historia ostatnich lat działalności „Tratwy” to konsekwentna ewolucja od form typowych dla spontanicznych kultur młodzieżowych – organizacji koncertów, festiwali graffiti, ekologii itd. do rozwiniętych programów edukacji kulturowej i społecznej. Stowarzyszenie adresuje swoje działania do uczestników spontanicznych kultur młodzieżowych, ale także mniejszości etnicznych i społeczności zagrożone wykluczeniem społecznym. Misją Stowarzyszenia jest tworzenie przestrzeni, w której mogłyby spotkać się spychane na margines nowoczesności, swoiste „mniejszości kulturowe”. Z jednej strony są to ludzie należący do zanikającej polskiej kultury tradycyjnej (jak śpiewacy z Kurpiów, skrzypkowie kajoccy z Opoczyńskiego) czy przesiedleńcy z ukraińskich wiosek na Warmii, a z drugiej młodzi „tubylcy nowoczesności” – twórcy i animatorzy spontanicznych kultur młodzieżowych. Podstawowe programy realizowane przez Stowarzyszenie w ubiegłych dwóch latach miały na celu stworzenie środowiska animatorów tej koniecznej dla kultury wymiany, a także wykorzystywanie zróżnicowania kulturowego i etnicznego jako elementu dynamizującego rozwój społeczności lokalnych.
Wędrowny Uniwersytet Tradycji (2012–2013) to wyjątkowy cykl zajęć i spotkań prowadzonych przez Stowarzyszenie „Tratwa”, odbywających się w różnych miejscowościach i w różnym czasie w okolicach Rusinowa i Potworowa. Prowadzą je animatorzy kultury z całej Polski, którzy od lat pasjonują się lokalną kulturą. Z inicjatywy Stowarzyszenia „Tratwa” w roku 2013 działały także lokalne Wiejskie Kluby Tańca, m.in.: w Wygnanowie, Nieznamierowicach, Gałkach k. Rusinowa oraz Przystałowicach Małych.
Stowarzyszenie Trójwiejska (Trójmiasto) organizuje potańcówki, warsztaty tańca, warsztaty śpiewu białego oraz warsztaty skrzypcowe w Trójmieście. Z inicjatywy Katarzyny Huzarskiej stowarzyszenie prowadzi także „Kurpiogranie” – letnie warsztaty muzyki tradycyjnej na Kurpiach. Członkowie Trójwiejskiej weszli w skład Kapel będących laureatami wyróżnień i pierwszych nagród w prestiżowych konkursach (Stara Tradycja w ramach „Wszystkich Mazurków Świata”, Konkurs Kapel i Śpiewaków Ludowych Regionów Nadwiślańskich „Powiślaki” w Maciejowicach, czy Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu) i zaistnieli na festiwalach w różnych miejscach Polski i Europy. Kapele te to: Kapela Przewłockiego, Kapela Żółwiniacy, Kapela Mazowiecka. W roku 2013 „Kurpiogranie” odbyło się w dniach 4–7 lipca we wsi Bandysie (niedaleko Myszyńca).
Fundacja „Ovo” dla Kultury i Edukacji (Wrocław) założona została przez Magdalenę Motyl oraz Witolda Kozłowskiego. Głównym celem OVO jest przybliżanie tych elementy tradycji, które przyczyniają się do osobistego rozwoju i umacniania więzi społecznych. Członkowie fundacji w sposób szczególny starają się popularyzować kulturę słowiańską. Fundacja prowadzi całoroczne działania warsztatowe, ze szczególnym uwzględnieniem programów kierowanych do dzieci i młodzieży. Są to m.in.: Spotkania z Kulturą Muzyczną Słowian – program interaktywnych pokazów instrumentalnych i wokalnych przeznaczonych dla uczniów wrocławskich szkół wszystkich szczebli, warsztaty „W poszukiwaniu głosu” – cykliczne, całoroczne zajęcia we Wrocławiu adresowane do szerokiego kręgu odbiorców, Międzynarodowe Warsztaty Pieśni Tradycyjnych prowadzone przez etnomuzykologów i instruktorów śpiewu z Europy Środkowo-Wschodniej przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców z Polski oraz zagranicy, „Rękodzieło tradycyjne w praktyce” – cykl wieczorów artystycznych propagujących różne formy rękodzieła (warsztaty, wystawy, spotkania służące wymianie doświadczeń i promocji twórców rękodzieła), „Dom Polski i Rok Polski” – program edukacyjny dla dzieci służący popularyzacji polskich tradycji i obyczajów oraz „Na Ścieżkach Głosu” – warsztaty tematyczne poświęcone różnym aspektom pracy z głosem w grupie.
Stowarzyszenie Krusznia to organizacja pozarządowa działająca na terenie Suwalszczyzny. Działalność Stowarzyszenia skupia się na niezależnej kulturze i sztuce, dawnej i współczesnej. W dawnej członkowie poszukują źródeł informacji o odrębności etnicznych społeczności. Interesuje ich początkowy okres kształtowania się krajobrazów kulturowych danego miejsca, wzajemnych wpływów człowieka i przyrody. Dokumentują tradycyjne zwyczaje i obrzędy, poznają historię etnograficzną polskiej wsi. Prezesem Stowarzyszenia jest Jerzy Czyżyński. Krusznia od lat prowadzi działalność wydawniczą, dokumentująca tradycyjną muzykę Suwalszczyzny. W roku 2013 ukazały się wydawnictwa płytowe: Krusznia i Przyjaciele oraz Rwie się życia przędza. Pieśni pogrzebowe północno-wschodniej Polski.
Festiwal „Oj Wiosna, Ty Wiosna” to coroczne inicjatywa Stowarzyszenia. Ideą festiwalu jest spotkanie, poznanie i zrozumienie tradycji wiejskiej. Festiwal jest realizowany poprzez spotkania warsztatowe (muzyczne i rękodzieło), konferencje i koncerty. 8. Festiwal „Oj Wiosna ty wiosna” odbył się w dniach 20–23 czerwca w Krasnogrudzie.
Jakub Borysiak, Piotr Kędziorek, Anna Szotkowska – dziennikarze Radiowego Centrum Kultury Ludowej Muzyka ludowa i folkowa,
w: Muzyka polska 2013. Raport roczny, Warszawa 2014