Polska muzyka teatralna w 2015 roku
Rok 2015 był bez wątpienia potwierdzeniem rosnącego zainteresowania reżyserów teatralnych muzyką komponowaną dla przedstawień oraz umocnienia się więzi między kompozytorem a inscenizatorem. Świadczy o tym ogromna liczba premier teatralnych, w których warstwa muzyczna jest efektem współpracy reżysera z określonym kompozytorem, a nie jedynie opracowaniem istniejącego już materiału dźwiękowego. Ten zwrot ku muzyce komponowanej zauważalny jest zarówno w spektaklach teatrów instytucjonalnych, jak również niezależnych i nieinstytucjonalnych. Obejmuje swym zasięgiem w takim samym stopniu teatr dramatyczny, jak i rozmaite formy teatru dla dzieci – w tym teatr lalkowy i teatr cieni.
Z analizy zestawienia premier teatralnych roku 2015, zamieszczonego na portalu E-teatr.pl (prowadzonego przez Dział Dokumentacji Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego) wynika, że średnio około połowa premierowych przedstawień danego miesiąca (wyłączając teatry muzyczne) to spektakle z muzyką komponowaną, stanowiącą nowy i oryginalny materiał muzyczny. Pozostałe to spektakle bez muzyki bądź też takie, w których warstwa dźwiękowa jest efektem opracowania istniejących już utworów muzycznych i wykorzystania ich na prawach cytatu.
Wydaje się, że uwagi ogólne na temat stanu polskiej muzyki teatralnej w roku 2015 dotyczyć powinny przede wszystkim trzech zarysowujących się tu i współistniejących ze sobą tendencji. Po pierwsze, podobnie jak w latach ubiegłych, na gruncie teatru dramatycznego dużą popularnością cieszy się model pracy w tandemie twórczym: reżyser – kompozytor. Przypadki kolejnych premier pokazują, że stała współpraca reżysera teatralnego z wybranym kompozytorem jest zjawiskiem dość powszechnym. Przytoczyć można kilka najbardziej wyrazistych duetów minionego roku: Anna Augustynowicz i Jacek Wierzchowski (Akropolis i Burza, Teatr Współczesny w Szczecinie), Remigiusz Brzyk i Jacek Grudzień (Ziemia obiecana, Teatr Nowy im. Kazimierza Dejmka w Łodzi; Przyjdzie Mordor i nas zje, czyli Tajna historia Słowian, Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie), Radosław Rychcik oraz Michał i Piotr Lisowie (Aalst, Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera w Warszawie; Utalentowany pan Ripley, Teatr Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Warszawie; Grażyna, Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie), Ewelina Marciniak i Chłopcy kontra Basia (Portret damy, Teatr Wybrzeże w Gdańsku), Jarosław Kilian i Grzegorz Turnau (Pinokio, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie; Podróże Guliwera, Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie), Artur Tyszkiewicz i Jacek Grudzień (Rzeźnia, Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie; Herkules i Stajnia Augiasza, Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie), Agata Duda-Gracz oraz Maja Kleszcz i Wojciech Krzak (Mary Stuart, Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie), Weronika Szczawińska i Krzysztof Kaliski (Klęski w dziejach miasta, Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu; Niewidzialny chłopiec, Wrocławski Teatr Współczesny im. Edmunda Wiercińskiego; Wojny, których nie przeżyłam, Teatr Polski im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy; Pornografia późnej polskości, Galeria Labirynt w Lublinie), Wojciech Faruga i Joanna Halszka Sokołowska (Balladyna. Kwiaty ciebie nie obronią, Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu; Lalka. Najlepsze przed nami, Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera w Warszawie), Kuba Kowalski i Radek Duda (Good Night Cowboy, Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego), Wojciech Klemm i Dominiak Strycharski (Rodziny, których nie ma, czyli Anonimowi Żydzi polscy, Teatr Żydowski im. Estery Racheli i Idy Kamińskich; Ojciec matka tunel strachu, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej) czy wreszcie Michał Walczak i Michał Górczyński (cykl Pożar w burdelu, Warszawa). Oczywiście, należy mieć na uwadze fakt, że wymienieni kompozytorzy współpracują też z innymi reżyserami, a i w samych tandemach dochodzi często do naturalnych zmian i przetasowań, podyktowanych zazwyczaj charakterem przygotowywanej produkcji.
Druga tendencja dotyczy scenicznego kształtu kompozycji – polscy reżyserzy coraz częściej włączają do swych przedstawień muzykę wykonywaną na żywo. Jej autorami są zarówno kompozytorzy muzyki klasycznej bądź elektroakustycznej, jak również muzycy związani z innymi nurtami, takimi jak pop, jazz, czy folk. W 2015 roku to właśnie ten ostatni gatunek zyskał sobie szczególną popularność w polskim teatrze dramatycznym – wspomnieć wystarczy teatralne kompozycje Mai Kleszcz i Wojciecha Krzaka (niegdyś członków Kapeli ze Wsi Warszawa), utwory Joanny Halszki Sokołowskiej, czy też wkroczenie na teatralną scenę jazzowo-folkowego zespołu Chłopcy kontra Basia.
I wreszcie trzecia tendencja, wynikająca bezpośrednio z dwóch pierwszych, dotyczy statusu muzyki w przedstawieniu teatralnym. Rok 2015 w znaczący sposób potwierdził, że muzyka komponowana staje się równouprawnionym elementu spektaklu, którego funkcje reżyserzy teatralni wykorzystują w bardzo szeroki sposób – muzyka nie tylko ilustruje, ale też buduje dramaturgię przedstawienia, przejmuje role narracyjne, wyznacza rytm, kontrapunktuje bądź synchronizuje pozostałe tworzywa sceniczne.
Kompozytorzy
Wśród najbardziej płodnych kompozytorów roku 2015 z pewnością wyróżnić należy Jana Duszyńskiego, który skomponował muzykę do czterech bardzo ważnych przedstawień: Królowej śniegu (reż. Piotr Cieplak, Teatr Narodowy w Warszawie), Burzy (reż. Krzysztof Garbaczewski, Teatr Polski we Wrocławiu), Dziadów cz. III (scena balu, reż. Michał Zadara, Teatr Polski we Wrocławiu) i wreszcie do Francuzów (reż. Krzysztof Warlikowski, Nowy Teatr w Warszawie). Warstwa muzyczna tego ostatniego spektaklu jest bodaj najbardziej różnorodna – kompozycje Duszyńskiego funkcjonują tu obok szeregu muzycznych cytatów oraz wykonywanej na żywo Kartki z albumu - utworu na wiolonczelę i komputer Pawła Mykietyna.
Sporo zróżnicowanych gatunkowo kompozycji teatralnych ma na swym koncie Jerzy Satanowski, który w 2015 roku współpracował między innymi z Januszem Wiśniewskim (Szkoła żon, Teatr Powszechny w Łodzi; Dziewice i mężatki, Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie), Maciejem Wojtyszko (Wytwórnia piosenek, Teatr Powszechny w Łodzi), Izabelą Cywińską (…coś jeszcze musiało być, Teatr Żydowski im. Estery Racheli i Idy Kamińskich) i Jerzym Stuhrem (Na czworakach, Teatr Polonia w Warszawie).
Doceniona została twórczość Karola Nepelskiego, który poza niekonwencjonalną warstwą dźwiękową do Króla Juliusza Słowackiego (reż. Małgorzata Warsicka, Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie) jest również autorem muzyki do takich spektakli, jak Mistrz i Małgorzata (reż. Waldemar Raźniak, Akademia Teatralna w Warszawie), Sklepy cynamonowe (reż. Robert Drobniuch, Teatr Lalki i Aktora Kubuś w Kielcach) czy Otello (reż. Waldemar Raźniak, Teatr Miejski im. Witolda Gombrowicza w Gdyni).
Warto wspomnieć o kompozycjach Zygmunta Koniecznego, który w roku 2015 stworzył muzykę do trzech inscenizacji polskich dramatów romantycznych: Kordiana (reż. Piotr Szczerski, Teatr im. Stefana Żeromskiego w Kielcach), Niepoprawnych na podstawie Fantazego (reż. Maciej Englert, Teatr Współczesny w Warszawie) oraz Pana Tadeusza zrealizowanego w Teatrze Polskiego Radia (reż. Mikołaj Grabowski). Uwagę wzbudziła też muzyka Stanisława Radwana skomponowana do jubileuszowego Kordiana w reżyserii Jana Englerta w Teatrze Narodowym.
Na gruncie teatru dramatycznego podkreślić należy duży wkład kompozytorski Dominika Strycharskiego, Sambora Dudzińskiego, Jacka Grudnia, Krzysztofa Kaliskiego, Mai Kleszcz, Joanny Halszki Sokołowskiej, Michała Lamży oraz Michała i Piotra Lisów. Wiele znaczących kompozycji dla teatru lalkowego i teatru dla dzieci napisali z kolei Piotr Klimek, Robert Łuczak czy Krzysztof Dzierma. Najciekawsze oprawy muzyczne dla teatru offowego i niezależnego stworzyli Jacek Hałas (Dziady, reż. Lech Raczek, Teatr Orbis Tertius w Poznaniu), Daniel Zieliński (Łojdyrydy, reż. Stanisław Dembski, Teatr Pijana Sypialnia w Warszawie) oraz Maciej Rychły (Umiłowanie/Dead Walk Love, reż. Jadwiga Rodowicz-Czechowska, Teatr Pieśń Kozła we Wrocławiu).
Znamienny jest fakt, że większość wyróżnionych bądź głośno komentowanych kompozycji teatralnych roku 2015 to utwory wykonywane na żywo podczas trwania przedstawienia. Jednym z ciekawszych przypadków takiego funkcjonowania muzyki był spektakl Grażyna Radosława Rychcika z muzyką Michała i Piotra Lisów, zrealizowany na scenie Teatru im. L. Solskiego w Tarnowie. W przedstawieniu tym warstwa dźwiękowa kreowana jest przez chór (tarnowski zespół Gos.pl), którego songi pełnią funkcję narracyjną i komentującą. W wielu spektaklach z muzyką na żywo jej wykonawcami są sami autorzy – w Portrecie damy Eweliny Marciniak (Teatr Wybrzeże w Gdańsku), a także we wcześniejszej Morfinie reżyserki (Teatr Śląski w Katowicach), grający na scenie zespół Chłopcy kontra Basia (z Barbarą Derlak na czele) nie tylko tworzy dźwiękową ilustrację, ale wykonuje też drobne zadania aktorskie. W podobny sposób elementem świata przedstawionego staje się muzyka wykonywana przez Maję Kleszcz (tworzona wspólnie z Wojciechem Krzakiem) w spektaklach Agaty Dudy-Gracz czy w wyróżnionej nagrodami Podróży zimowej Pawła Miśkiewicza (Teatr Polski we Wrocławiu). Na żywo – jako muzyk i postać świata fikcyjnego – swoje utwory wykonuje też kompozytorka Joanna Halszka Sokołowska, współpracując z Wojciechem Farugą (Balladyna. Kwiaty ciebie nie obronią, Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu; Lalka. Najlepsze przed nami, Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera w Warszawie) czy Eweliną Marciniak (Miraże. Baśnie Ludów Wschodu, Wrocławski Teatr Lalek).
W wielu przypadkach bezpośrednimi realizatorami dźwiękowego projektu kompozytora są aktorzy występujący na scenie. Dzieje się tak w kameralnym Królu – monodramie Matyldy Baczyńskiej (reż. Małgorzata Warsicka, Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie), w którym muzyka Karola Nepelskiego wykonywana jest przede wszystkim na żywo przez aktorkę poruszającą się po scenie wypełnionej rezonującymi fragmentami scenografii, tworzącej rodzaj osobliwego instrumentarium. W szczecińskim Akropolis Anny Augustynowicz kompozycje Jacka Wierzchowskiego znajdują swe dopełnienie dopiero w dźwiękach prowokowanych przez samych aktorów – w rytmicznych i precyzyjnych uderzeniach w bębny, tupnięciach, skokach oraz w dźwięcznym i melodyjnym operowaniu głosem. Jeszcze dalej w tym zakresie poszedł Krzysztof Kaliski, komponując muzykę do spektaklu Klęski w dziejach miasta w reżyserii Weroniki Szczawińskiej, wystawionym na scenie Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu. W tym przedstawieniu-koncercie aktorzy nie tylko śpiewają, melorecytują, ale przede wszystkim odpowiadają za uruchamianie muzycznej instalacji umieszczonej na scenie, która w oryginalny sposób współkreuje fonosferę tego widowiska.
Rocznice, wydarzenia i nagrody
Rok 2015 upłynął w teatrze pod szyldem obchodów 250-lecia Teatru Publicznego w Polsce. Wśród wielu wydarzeń towarzyszących obchodom jubileuszu warto wspomnieć o Konkursie na Inscenizację Dawnych Dzieł Literatury Polskiej „Klasyka Żywa”, którego rozstrzygnięcie (28 listopada) przyniosło nagrody i wyróżnienia również twórcom muzyki teatralnej. Nagrodę główną przyznano Jackowi Wierzchowskiemu za muzykę do Akropolis Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Współczesnym w Szczecinie. Wyróżnienia otrzymali: Karol Nepelski za muzykę do spektaklu Król Juliusza Słowackiego w Teatrze im. Ludwika Solskiego w Tarnowie oraz Tomasz Krzyżanowski za muzykę do spektaklu Król Maciuś I Janusza Korczaka w Teatrze Figur Kraków.
4 grudnia, w dniu uroczystego zakończenia obchodów 250-lecia Teatru Publicznego w Polsce uruchomiona została internetowa Encyklopedia Teatru Polskiego - www.encyklopediateatru.pl. Ma ona stanowić bezpłatne kompendium wiedzy, w którym gromadzone są wszystkie najważniejsze informacje o polskim teatrze. Prócz haseł „muzyka teatralna” i „muzyka w teatrze” w encyklopedii znaleźć można informacje na temat polskich kompozytorów muzyki teatralnej – ich dokonań twórczych oraz zdobytych nagród. Hasłom podmiotowym towarzyszą również artykuły tematyczne. Baza danych jest aktualizowana na bieżąco.
W 2015 roku 30-lecie swojego istnienia obchodził Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Zakopanem – z tej okazji 25 lutego odbyło się prawykonanie suity Durent Jerzego Chruścińskiego, kompozytora współpracującego z teatrem od jego początków. Suita zabrzmiała na scenie teatru w wykonaniu Orkiestry i Chóru Dziecięcego Filharmonii Krakowskiej oraz zespołu Max Klezmer Band. Jako solistka wystąpiła sopranistka Łucja Czarnecka. Z okazji jubileuszu ukazało się również 6-płytowe wydawnictwo 30 lat Teatru Witkiewicza. Muzyka Jerzego Chruścińskiego. Album zawiera utwory kompozytora do przedstawień realizowanych na scenie Teatru Witkacego. Część kompozycji teatralnych Jerzego Chruścińskiego można było usłyszeć również podczas koncertu W tonacji Witkacego, który odbył się 25 listopada w Filharmonii Krakowskiej.
Jubileusz 10-lecia obchodził również Teatr Łaźnia Nowa w Krakowie. Z tej okazji 6 września przy Alei Róż w Krakowie odbył się koncert muzyki teatralnej pod kierownictwem Andrzeja Bonarka, na który złożyły się piosenki i utwory instrumentalne pochodzące z przedstawień teatru. W koncercie udział brała Orkiestra Akademii Beethovenowskiej pod dyrekcją Artura Sędzielarza oraz soliści, w tym aktorzy współpracujący z Teatrem Łaźnia Nowa.
Jedną z najważniejszych w Polsce nagród teatralnych – tzw. nagrodę specjalną Miesięcznika „Teatr”, przyznawaną za wybitne osiągnięcia, otrzymał w tym roku Paweł Mykietyn. Kompozytora uhonorowano za jego pracę przy tworzeniu opery Czarodziejska góra (koprodukcja Opery Bałtyckiej w Gdańsku, Krakowskiego Biura Festiwalowego, Programu 2 Polskiego Radia i Malta Festival w Poznaniu) oraz za muzykę do spektakli teatralnych. W corocznym rankingu „Najlepsi” tego samego miesięcznika w kategorii „muzyka teatralna” najwięcej głosów zdobył zespół Chłopcy kontra Basia za muzykę do Morfiny (Teatr Śląski w Katowicach) i Portretu damy (Teatr Wybrzeże w Gdańsku) w reżyserii Eweliny Marciniak. Krytycy wyróżnili też m. in. muzykę Sambora Dudzińskiego do spektaklu Dziady w reżyserii Pawła Passiniego w Opolskim Teatrze Lalki i Aktora im. Alojzego Smolki, kompozycje Joanny Halszki Sokołowskiej do przedstawień Wojciecha Farugi (Lalka i Balladyna) oraz muzykę Krzysztofa Kaliskiego do spektaklu Klęski w dziejach miasta w reżyserii Weroniki Szczawińskiej.
Podczas 8. edycji Festiwalu „Boska Komedia” w Krakowie nagrodę za najlepszą muzykę oryginalną otrzymała Maja Kleszcz za warstwę dźwiękową do spektaklu Podróż zimowa (reż. Paweł Miśkiewicz, Teatr Polski we Wrocławiu). Ważne nagrody kompozytorom muzyki teatralnej przyznano również podczas XV edycji Festiwalu Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” w Sopocie. Nagrody w kategorii „muzyka oryginalna lub opracowanie muzyczne” otrzymali: Antoni Komasa-Łazarkiewicz za muzykę do spektaklu Teatru TV Karski (reż. Magdalena Łazarkiewicz) oraz Ignacy Zalewski za muzykę do słuchowiska Boska komedia. Raj (reż. Katarzyna Michałkiewicz). Wyróżniono również kreację instrumentalną Jacka Królika w słuchowisku Nalepa (reż. Grzegorz Styła).
Festiwale
Jedenasty Festiwal Muzyki Teatralnej w Jeleniej Górze odbył się w 2015 roku w dniach od 29 września do 11 października. Patronem edycji uczyniono Tadeusza Kantora, a prezentowane zdarzenia muzyczne nawiązywać miały do idei artystycznych twórcy. Muzykę teatralną potraktowano tym razem bardzo szeroko, podkreślając przede wszystkim jej potencjał performatywny. Podczas festiwalu koncepcje Tadeusza Kantora zestawione zostały z utworami twórców muzyki eksperymentalnej z Polski i zza granicy, takich jak Eva Maria Houben, Peter Ablinger, Kacper Ziemianin, Johnny Chang, Mike Majkowski, Alvin Lucier czy Phill Niblock. W ramach festiwalu odbyły się również performanse audiowizualne: What She Does Cristiny Maldonado i Tomasa Prochazki, Speculative Pataphysics Teaser Roberta Curgenvena, a także performanse dźwiękowe polskich artystów, między innymi Sebastiana Buczka oraz warszawskiej Grupy ETC. Festiwal zwieńczył koncert Szábolcsa Esztényi'ego, który wykonał wybrane utwory Tomasz Sikorskiego oraz swoje własne kompozycje.
W dniach 17–18 października w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie odbyła się 4. edycja Instalakcji, czyli Festiwalu Instalacji Muzycznych. Festiwal pod opieką kuratorską Wojtka Blecharza i Pawła Mykietyna łączy muzykę współczesną z działaniami performatywnymi: instalacją, sztuką video i teatrem. Muzyczne instalacje zaprezentowali: Krzysztof Cybulski (Akustyczny syntezator addytywny), Andrew S. Allen i Susanna R. Var (Ruratae) oraz Robin Minard (Silent Music). Odbyły się także koncerty performatywne z aktywnym udziałem publiczności, prezentujące m. in. utwory Martina Hiendla, Simona Loefflera, Anny Zaradny, Michaela Maierhofa oraz Pierluigiego Billone.
Magdalena Figzał
07/06/2016